CIT i koszty: Kontrakt opcyjny może zostać rozwiązany przed terminem

W dobie globalizacji coraz więcej polskich przedsiębiorców eksportuje swoje towary m.in. na rynek europejski, gdzie wynagrodzenia otrzymywane są w walucie euro. Taki eksport towarów jest nierozerwalnie związany z ryzykiem wahań kursu waluty, w której rozliczana jest sprzedaż.

W celu zabezpieczenia źródła przychodów, którym jest eksport, przedsiębiorcy zawierają z wyspecjalizowanymi podmiotami (m.in. z bankami) transakcje polegające na zakupie opcji walutowych.

Put i call

W praktyce zawierane są bardzo różne struktury opcyjne, będące złożeniem opcji:

- put – dających nabywcy prawo do sprzedaży określonych instrumentów bazowych po określonej cenie i w ustalonym terminie oraz

- call – dających nabywcy prawo zakupu określonych instrumentów bazowych po ustalonej cenie i w określonym terminie.

Kiedy sytuacja na rynkach finansowych zaczyna być niekorzystna, wówczas banki co do zasady zaczynają wykonywać opcję call, co powoduje zazwyczaj wysokie koszty finansowe po stronie przedsiębiorców. Dlatego decydują się oni na wcześniejsze zamknięcie kontraktu opcyjnego, co skutkuje oczywiście obowiązkiem zapłaty na rzecz np. banku określonej kwoty pieniężnej.

Gdyby przedsiębiorca nie rozwiązał wcześniej kontraktu opcyjnego, wówczas naraziłby się na nieodwracalne negatywne konsekwencje, prowadzące ostatecznie do niewypłacalności, a co za tym idzie do likwidacji działalności. Nabywca opcji, mając prawo, a nie obowiązek jej realizacji, gdyby miał ponieść stratę, nie zdecydowałby się na realizację instrumentu. Z kolei wystawca opcji, który sprzedaje prawo do realizacji, ma obowiązek realizacji instrumentu, a zatem ponosi ryzyko poniesienia straty.

Wielu przedsiębiorców zastanawia się przy tym, czy można zakwalifikować do kosztów podatkowych straty wynikające z wcześniejszego rozliczenia kontraktów opcyjnych.

Co mówią przepisy

Analizę podatkową w zakresie możliwości zaliczenia strat z tytułu wcześniejszego zamknięcia kontraktu opcyjnego należy rozpocząć od art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy o CIT. Przepis ten stanowi, że nie uważa się za koszty uzyskania przychodów wydatków związanych z nabyciem pochodnych instrumentów finansowych – do czasu realizacji praw wynikających z tych instrumentów albo rezygnacji z realizacji praw wynikających z tych instrumentów albo ich odpłatnego zbycia – jeżeli wydatki te, stosownie do art. 16g ust. 3 i 4 ustawy o CIT, nie powiększają wartości początkowej środka trwałego oraz wartości niematerialnych i prawnych.

Charakter tego przepisu jest niejednoznaczny. Trudno jest bowiem ustalić czy celem ustawodawcy było po prostu odsunięcie w czasie momentu rozpoznania wydatku jako kosztu uzyskania przychodów, czy też całkowite wyłączenie z katalogu kosztów uzyskania przychodów wydatków związanych z nabyciem pochodnych instrumentów finansowych, w przypadku gdyby zdaniem organów podatkowych nie miała miejsca realizacja, rezygnacja czy też odpłatne zbycie praw, które wynikają z tych pochodnych instrumentów finansowych.

Sądy nieprzychylne podatnikom

W tej kwestii dominuje w orzecznictwie sądów administracyjnych bardzo niekorzystne dla podatników stanowisko (m.in. wyrok NSA z 17 września 2012 r., II FSK 233/11; wyrok NSA z 29 maja 2012 r., II FSK 2330/10; wyrok NSA z 16 listopada 2011 r., II FSK 892/10; wyrok WSA w Gliwicach z 21 października 2010 r., I SA/Gl 539/10; wyrok WSA w Gliwicach z 6 lipca 2010 r., I SA/Gl 460/10).

Nie można odliczyć

Zdaniem sądów poniesione wydatki związane z wcześniejszym zamknięciem kontraktu opcyjnego nie mogą być kosztem uzyskania przychodu, gdyż wydatek ten zostaje poniesiony w związku z rozwiązaniem kontraktu opcyjnego przed upływem terminu. Wydatki wymienione w art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy o CIT nie są kosztem uzyskania przychodów w momencie ich poniesienia. Stają się nimi natomiast – tylko i wyłącznie – przy ustalaniu dochodu, z chwilą określoną w tym przepisie. Za słusznością takiej interpretacji przemawia także ujęta w tym przepisie kwestia potrącalności kosztów podatkowych w czasie.

Zgodnie bowiem z art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy o CIT nie uważa się za koszty uzyskania przychodów wydatków związanych z nabyciem pochodnych instrumentów finansowych – do czasu realizacji praw wynikających z tych instrumentów albo rezygnacji z realizacji praw wynikających z tych instrumentów albo ich odpłatnego zbycia. Norma ta jest uzupełnieniem ogólnych zasad potrącalności kosztów przewidzianych w art. 15 ust. 4 i następne ustawy o CIT.

Zdaniem sądów skoro wydatki związane z nabyciem pochodnych instrumentów finansowych można zaliczyć do kosztów uzyskania przychodów, tylko w chwili realizacji praw z opcji, rezygnacji z tych praw lub też ich zbycia, to nie jest możliwe zaliczenie ich w żadnym innym momencie, a tym bardziej w chwili wcześniejszego zamknięcia transakcji opcji walutowych. Koniecznym warunkiem zaliczenia do kosztów uzyskania przychodów wydatków związanych z nabyciem pochodnych instrumentów finansowych jest bowiem realizacja, rezygnacja bądź zbycie praw wynikających z tych instrumentów.

Stosownie zatem do art. 15 ust. 1 ustawy o CIT kosztami uzyskania przychodu są koszty poniesione w celu osiągnięcia przychodów, zachowania lub zabezpieczenia źródła przychodów, z wyjątkiem kosztów wymienionych w art. 16 ust. 1 ustawy o CIT. Zgodnie natomiast z art. 16 ust. 1 pkt 8b tej ustawy nie zalicza się do kosztów uzyskania przychodów wydatków związanych z nabyciem pochodnych instrumentów finansowych. Zdaniem sądów wydatkiem związanym z nabyciem opcji jest wydatek poniesiony na wcześniejsze zamknięcie opcji, gdyż nie byłoby możliwe jego poniesienie bez wcześniejszego nabycia opcji.

Ujmując rzecz inaczej, nie byłoby możliwe poniesienie wydatku z tytułu wcześniejszego zamknięcia opcji, bez nabycia opcji. A skoro tak, to wydatek poniesiony z tytułu wcześniejszego zamknięcia kontraktu opcyjnego związany jest z nabyciem opcji. To natomiast przesądza o tym, że nie może on stanowić kosztu uzyskania przychodu. Wydatki te są kosztem tylko w przypadkach i czasie wskazanym w art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy o CIT, tj. w chwili realizacji praw wynikających z opcji, rezygnacji z realizacji praw lub ich zbycia, a wcześniejszego zamknięcia opcji nie można utożsamiać z żadną z sytuacji, o których mowa w tym przepisie.

Powyższe stanowisko potwierdza m.in. NSA we wspomnianym już wcześniej wyroku z 29 maja 2012 r. (II FSK 2330/10). Rozstrzygnięcie NSA dotyczyło spółki prowadzącej działalność gospodarczą na terenie Unii Europejskiej. W związku z tym wynagrodzenie było ustalane najczęściej w walucie euro. W celu zabezpieczenia wysokości źródeł przychodów z zagranicy, a także w celu minimalizacji ryzyka kursowego (niekorzystne wahania kursowe) 8 sierpnia 2008 r. spółka zawarła z bankiem umowę transakcji opcji walutowych na okres 24 miesięcy, którą ze względu na niekorzystną zmianę kursu złotego do euro w dniu 2 kwietnia 2009 r. bank wypowiedział w trybie natychmiastowym, co z kolei spowodowało powstanie po stronie spółki należności na rzecz banku.

Na podstawie otrzymanego od banku dokumentu obciążającego po stronie spółki powstało zobowiązanie, które po negocjacjach bank pomniejszył do określonej kwoty. W związku z zaistniałą sytuacją spółka zwróciła się do właściwego organu podatkowego z pytaniem, czy wartość zobowiązania z tytułu zamknięcia transakcji opcji walutowych stanowi dla spółki koszt uzyskania przychodu na gruncie ustawy o CIT. Organ podatkowy w interpretacji indywidualnej udzielił spółce negatywnej odpowiedzi. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Gliwicach podtrzymał stanowisko organu podatkowego i oddalił skargę spółki.

Sprawa trafiła przed NSA, który w wyroku z 29 maja 2012 r. (II FSK 2330/10) orzekł, że wydatki z tytułu zamknięcia transakcji opcji walutowych należy zaliczyć do kategorii wymienionych w art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy o CIT „wydatków związanych z nabyciem" opcji, podlegających wyłączeniu z kosztów uzyskania przychodów wymienionych w tym przepisie.

Równocześnie poniesiony wydatek związany z nabyciem opcji nie spełnia przesłanek określonych w tym przepisie, dotyczących możliwości zaliczenia tych wydatków do kosztów uzyskania przychodu, gdyż spółka po pierwsze – nie zrealizowała praw wynikających z zawartych opcji walutowych, po drugie – nie zrezygnowała z realizacji praw wynikających z opcji i po trzecie – nie dokonała ich odpłatnego zbycia. Ostatecznie NSA uznał, że przedmiotowy wydatek został poniesiony w związku z rozwiązaniem kontraktu opcyjnego przed upływem terminu umowy.

>Transakcje rzeczywiste i nierzeczywiste

W praktyce obrotu instrumentami pochodnymi występują transakcje:

- rzeczywiste, w których następuje faktyczne przeniesienie prawa własności ze sprzedającego na kupującego w drodze fizycznego dostarczenia instrumentu bazowego kupującemu przez sprzedającego, w określonym terminie i miejscu w zamian za ekwiwalent pieniężny, a także

- nierzeczywiste, w których nie następuje fizyczna dostawa instrumentu bazowego, realizacja transakcji jest dokonywana poprzez rozliczenie między stronami różnicy pomiędzy terminowym a bieżącym kursem waluty.

Tomasz Kotoliński prawnik w Kancelarii Podatkowej Ryszard Błaszyk w Poznaniu

Tomasz Kotoliński, prawnik w Kancelarii Podatkowej Ryszard Błaszyk w Poznaniu

Pośrednio związane z przychodami

Przedstawioną obok argumentację sądów należy uznać za nietrafną i zdecydowanie profiskalną.

Jak już wspomniano, art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy o CIT odwołuje się do realizacji bądź też rezygnacji z praw wynikających z pochodnych instrumentów finansowych. Przepis ten odnosi się także do obowiązków wynikających z tych instrumentów. Oznacza to, że pomimo tego, iż występuje obowiązek zapłaty, a nie tylko prawo, to nie ma to wpływu na to, że nadal będzie miał zastosowanie art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy o CIT.

Stanowisko takie wynika z faktu współzależności będącej istotą zobowiązania cywilnoprawnego, zgodnie z którą obowiązek jest „odwrotnością" prawa. W związku z tym jego realizację przez jedną stronę umowy, dla potrzeb art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy o CIT, należy traktować na równi z realizacją prawa drugiej strony.

Dla ustalenia, czy dany wydatek jest kosztem podatkowym, trzeba ustalić, jakiego rodzaju związek przyczynowo-skutkowy występuje pomiędzy poniesionym kosztem a przychodami podatnika.

Koszty poniesione w związku z transakcjami opcyjnymi są kosztami uzyskania przychodów, gdyż:

- transakcje te zostały zawarte w celu zabezpieczenia się przed ryzykiem wahań kursów walut w związku z prowadzoną przez przedsiębiorców działalnością gospodarczą,

- wydatki zostały faktycznie poniesione,

- ich poniesienie wiązało się z realizacją praw (obowiązków) wynikających z tych instrumentów.

Wydatki związane z tą transakcją spełniają zatem przesłankę celowości wynikającą z art. 15 ust. 1 ustawy o CIT, jako pośrednio związane z przychodami podatnika. Kontrakty opcyjne zawierane są w celu ograniczenia ryzyka wahań kursów walut. Ryzyko kursowe może znacząco wpływać na pozycję przedsiębiorcy, wysokość osiąganych przez niego przychodów oraz ponoszonych kosztów, a w rezultacie na poziom rentowności przedsiębiorstwa. Nie sposób więc odmówić kosztom związanym z zawieranymi kontraktami opcyjnymi związku przyczynowego z uzyskiwanym przychodem z działalności gospodarczej.

Należy zatem uznać, że zobowiązania wynikające z kontraktów opcyjnych rozliczanych w terminie zapadalności bądź kontraktów opcyjnych rozliczanych przedterminowo, spełniają ogólną definicję kosztów uzyskania przychodów określoną w art. 15 ust. 1 ustawy o CIT i powinny móc być zaliczone do kosztów uzyskania przychodów, z uwzględnieniem art. 16 ust. 1 pkt 8b tej ustawy.

Ponadto w interpretacji z 27 września 2010 r. Izba Skarbowa w Poznaniu (ILPB3/423-591/10-2/MM) sama wskazała, że wcześniejsze (przedterminowe) zamknięcie pochodnych instrumentów finansowych oznacza wcześniejszy termin rozliczenia tych przedterminowo rozliczonych pochodnych instrumentów finansowych w stosunku do terminu wynikającego z poszczególnych transakcji.

Podobnie wypowiedziała się Izba Skarbowa w Warszawie w interpretacji z 31 sierpnia 2011 r. (IPPB3/423-478/11-2/AG). Interpretacja dotyczyła spółki realizującej transakcje gospodarcze rozliczane w walutach obcych. W celu uniknięcia ryzyka wahań walutowych spółka przystąpiła do kontraktów opcji walutowych. Na skutek niekorzystnych wahań kursowych następowało zamykanie kontraktów opcyjnych przed terminem zapadalności. W związku z tym spółka zapytała Izbę Skarbową w Warszawie, czy wydatki z tytułu kontraktów opcyjnych rozliczonych przedterminowo mogą stanowić dla spółki koszt uzyskania przychodu.

Organ podatkowy przychylił się do stanowiska spółki i stwierdził, że zobowiązania wynikające z kontraktów opcyjnych rozliczonych w terminie zapadalności, kontraktów opcyjnych rozliczonych przedterminowo, premii zapłaconych na rzecz banków spełniają ogólną definicję kosztów uzyskania przychodów określoną w art. 15 ust. 1 ustawy o CIT i mogą być zaliczone do kosztów uzyskania przychodów, z uwzględnieniem art. 16 ust. 1 pkt 8b ustawy o CIT.

W związku z powyższym podatnicy mogą upatrywać jedyną szansę w złożeniu stosownego wniosku o wydanie interpretacji indywidualnej do właściwego dyrektora izby skarbowej wraz z przekonującą argumentacją. Droga ta jednak, przede wszystkim ze względu na utrwaloną negatywną linię orzeczniczą sądów administracyjnych, może okazać się drogą bardzo niepewną. Być może jednak słuszność przedstawionej tu argumentacji przekona któryś organ podatkowy bądź skład sądu administracyjnego do tego, by przełamać negatywne stanowisko w niniejszej kwestii.

WNIOSEK

Wcześniejsze zamknięcie kontraktów opcyjnych należy uznać za ustalenie wcześniejszego terminu rozliczenia kontraktów opcyjnych w stosunku do pierwotnego terminu wynikającego z poszczególnych transakcji.

W dacie wcześniejszej realizacji przedterminowo rozliczonych kontraktów opcyjnych dochodzi do realizacji praw (obowiązków) wynikających z tych kontraktów. Tym samym także zobowiązania wynikające z przedterminowo rozliczonych kontraktów opcyjnych powinny stanowić dla przedsiębiorców koszt uzyskania przychodów w dacie faktycznej (wcześniejszej) realizacji tych instrumentów.