Specjalny status pracowników młodocianych – od 16 do 18 lat – przesądza o istotnych ograniczeniach. Osoby te można bowiem zatrudniać tylko do prac o charakterze lekkim. Za pracę lekką uznaje się taką, która nie powoduje zagrożenia dla życia, zdrowia i rozwoju psychofizycznego młodocianego, a ponadto nie utrudnia młodocianemu wypełniania obowiązku szkolnego (art. 2001 § 1–2 k.p.).
Najczęściej młodociani są zatrudniani w czasie wakacji. Nie jest to jednak wymóg określony przepisami, ponieważ praca lekka może mieć również charakter całoroczny (nie musi być dorywcza czy sezonowa).
Wykaz prac lekkich nie jest sprecyzowany w przepisach prawa pracy. Obowiązek sporządzenia tej listy spoczywa na pracodawcy. Następuje to w regulaminie pracy, który powinien ponadto określać rodzaje prac i stanowisk pracy dozwolonych dla młodocianych w celu odbywania przygotowania zawodowego.
Zakwalifikowanie poszczególnych prac do tego wykazu to w miarę swobodna decyzja pracodawcy. Ograniczeniem jest to, że musi ją zaakceptować lekarz wykonujący zadania służby medycyny pracy. Wykaz prac lekkich wymaga ponadto zatwierdzenia przez właściwego inspektora pracy (art. 2001 § 4 k.p.).
Pracodawca ma obowiązek zapoznać z wykazem prac lekkich podejmującego zatrudnienie młodocianego pracownika. Ma to na celu uświadomienie mu, przy jakich pracach może zostać zatrudniony w firmie zgodnie z prawem.
Przykład
Na okres wakacji szef zatrudnił młodocianych do pracy w magazynie. Zawarł z nimi umowy o pracę na czas określony przy pracach lekkich zgodnie z ustalonym wykazem. Gdy jeden ze starszych pracowników zachorował, zaczął powierzać jednemu z młodocianych prace spoza tego wykazu. Po kolejnej odmowie jej wykonania zaczął go straszyć dyscyplinarnym zwolnieniem z pracy. Jednak przy próbach powierzenia innej pracy niż określone w wykazie, nawet tylko czasowo, pracownik może wyrazić swój sprzeciw. Pracodawca nie ma wtedy podstaw, aby wyciągnąć wobec niego jakiekolwiek konsekwencje służbowe, porządkowe czy dyscyplinarne.
Ustalenia bez regulaminu
U mniejszych pracodawców, którzy nie mają obowiązku wydawać regulaminu pracy, wykaz prac lekkich powinien zostać określony w osobnym akcie. Ten tryb dotyczy pracodawców, którzy zatrudniają mniej niż 20 pracowników, oraz tych, u których w zakresie wskazanym w art. 104 § 1 k.p. obowiązują postanowienia układu zbiorowego pracy.
Bezwzględnie poza spisem
Wykaz lekkich prac nie może zawierać prac wzbronionych młodocianym ustalonych mocą rozporządzenia z 24 sierpnia 2004 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków zatrudnienia przy niektórych z tych prac (DzU nr 200, poz. 2047 ze zm.), wydanego przez Radę Ministrów na mocy art. 204 § 1 k.p. Takie prace powinny zostać natomiast określone w regulaminie pracy.
Przywołane rozporządzenie określa szczegółowe rodzaje prac wzbronionych w poszczególnych grupach wiekowych – zarówno dla dziewcząt, jak i chłopców – obejmujące następujące grupy prac:
- związanych z nadmiernym wysiłkiem fizycznym,
- wymagających stale wymuszonej i niewygodnej pozycji,
- zagrażających prawidłowemu rozwojowi psychofizycznemu,
- w narażeniu na działanie czynników chemicznych,
- w narażeniu na szkodliwe działanie pyłów,
- w narażeniu na działanie czynników fizycznych,
- w narażeniu na szkodliwe działanie czynników biologicznych oraz
- stwarzających zagrożenie wypadkowe.
Rozporządzenie zawiera jednak wyjątki, kiedy można zatrudniać młodocianych przy pracach wzbronionych. Nie dotyczą one jednak wykonywania prac lekkich. Przy pracach wzbronionych można bowiem zatrudnić młodocianych powyżej 16. roku życia tylko wtedy, gdy taka konieczność wynika z potrzeby przygotowania zawodowego.
Ryzykowne ignorowanie zdania inspekcji i lekarza
Powstaje pytanie, jakie są konsekwencje złożenia zastrzeżeń przez lekarza medycyny pracy lub inspektora pracy w procesie ustalania wykazu prac lekkich. Nie jest to wyraźnie uregulowane. Przyjmuje się, że ten wykaz nie jest decyzją administracyjną pracodawcy. Należy zatem wykluczyć możliwość poddania go kontroli na drodze postępowania administracyjnego. Jednak pracodawca, który wprowadza wykaz prac lekkich wbrew zastrzeżeniom inspektora pracy lub lekarza medycyny pracy, naraża się na to, że gdyby doszło do wypadku lub szkody wyrządzonej przy takiej pracy, jego wina w naruszeniu przepisów nie będzie budziła wątpliwości. Ponadto musi się liczyć z tym, że ustalenie wykazu przy sprzeciwie uprawnionych podmiotów może zostać potraktowane jako wykroczenie z art. 281 pkt 5 k.p.
