Skarga pauliańska: kiedy umowa sprzedaży nie zrodzi żadnych skutków

Przepisy dotyczące skargi pauliańskiej znajdują odpowiednie zastosowanie także w przypadku, gdy dłużnik działał w zamiarze pokrzywdzenia przyszłych wierzycieli >patrz przykład 1. Dłużnik musi zatem najpierw dokonać czynności prawnej powodującej czy pogłębiającej jego niewypłacalność, a dopiero potem powstaje jego zobowiązanie wobec wierzyciela. Konieczne jest, aby istniało ono najpóźniej w chwili zamknięcia rozprawy. Wierzyciel powinien więc udowodnić, że:

- najpóźniej w dacie dokonywania zaczepionej skargą pauliańską czynności prawnej dłużnik przewidywał, że w związku ze swoją działalnością – może mieć wierzycieli,

- dłużnik miał świadomość skutków zaskarżonej czynności dla swojego majątku,

- najpóźniej w dacie dokonania ww. czynności dłużnik miał zamiar pokrzywdzenia wierzyciela/i.

Jeżeli jednak osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową odpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną tylko wtedy, gdy osoba trzecia o zamiarze dłużnika wiedziała >patrz przykład 2. Odpłatność polega na uzyskaniu pełnego ekwiwalentu przysporzenia. Gdy zaś czynność prawna jest nieodpłatna, wówczas zastosowanie znajdują uwagi przypisane do art. 528 k.c. >patrz wyciąg z kodeksu cywilnego.

Przykład 1

Pani Klaudia darowała pani Gabrieli nieruchomość (wartość darowizny 130 tys. zł). Innych składników majątku, w dacie dokonania owej czynności prawnej, nie posiadała. Wcześniej, tj. przed darowaniem nieruchomości, kupiła od pani Olgi materiały budowlane za łączną kwotę 20 tys. zł. Roszczenie pani Olgi stało się wymagalne dopiero po dokonaniu ww. darowizny. Istnieją zatem podstawy do wystąpienia przez panią Olgę ze skargą pauliańską przeciwko pani Gabrieli. Pani Klaudia stała się bowiem niewypłacalna na skutek dokonania owej darowizny. Zachodzi więc domniemanie, że działała ze świadomością pokrzywdzenia pani Olgi jako przyszłego wierzyciela. Nie ma znaczenia, czy pani Gabriela wiedziała, że pani Klaudia w dacie darowania nieruchomości działała ze świadomością pokrzywdzenia pani Olgi, czy też nie.

Przykład 2

Sytuacja jak w przykładzie 1., z tą różnicą, że pani Klaudia sprzedała nieruchomość pani Gabrieli, która jest jej rodzoną siostrą (przyjęła nazwisko męża). Jeżeli zatem pani Olga zdoła wykazać to pokrewieństwo, wówczas będzie miała podstawy do wystąpienia przeciwko pani Klaudii ze skargą pauliańską. Gdy mianowicie wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli uzyskała korzyść majątkową osoba będąca w bliskim z nim stosunku, domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.

W przypadku gdy osoba trzecia rozporządziła uzyskaną korzyścią, wierzyciel może wystąpić bezpośrednio przeciwko osobie, na której rzecz rozporządzenie nastąpiło, jeżeli osoba ta wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną albo jeżeli rozporządzenie było nieodpłatne >patrz przykład 3. i 4.

Przykład 3

Pani Martyna jest dłużnikiem pani Wiktorii. Już po powstaniu wierzytelności (nieuiszczona faktura w kwocie 40 tys. zł za materiały budowlane) pani Martyna sprzedała nieruchomość pani Indze, ta zaś zbyła ją na rzecz pani Oliwii. W dacie sprzedaży nieruchomości pani Martyna nie posiadała innego majątku, pani Inga zaś jest koleżanką z pracy rodzonego brata dłużniczki. Pani Wiktoria może zatem wystąpić bezpośrednio przeciwko pani Oliwii. W toku procesu będzie musiała udowodnić, że pani Martyna – sprzedając nieruchomość, czyli jedyny składnik jej majątku – działa ze świadomością pokrzywdzenia wierzycielki, pani Inga zaś wiedziała o tym.

Przykład 4

Sytuacja jak w przykładzie nr 3., przy czym pani Inga darowała nieruchomość, uzyskaną od pani Martyny, pani Oliwii. Pani Wiktoria może zatem wystąpić ze skargą pauliańską bezpośrednio przeciwko pani Oliwii. Rozporządzenie na jej rzecz miało bowiem nieodpłatny charakter.

Wierzyciel, względem którego czynność prawna dłużnika została uznana za bezskuteczną, może z pierwszeństwem przed wierzycielami osoby trzeciej dochodzić zaspokojenia z przedmiotów majątkowych, które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły >patrz przykład 5.

Prawomocne uwzględnienie skargi pauliańskiej skutkuje tym, że zaskarżona czynność prawna dłużnika staje się bezskuteczna wobec wierzyciela. Dotyczy to sytuacji, w której zaczepiono czynność o innych skutkach niż obciążenie prawa. Egzekucję wierzytelności zaczepionej skargą pauliańską prowadzi się z majątku osoby trzeciej na podstawie tytułu wykonawczego wydanego przeciwko dłużnikowi oraz prawomocnego wyroku uwzględniającego ową skargę. Postępowanie komornicze kieruje się do tego składnika majątku, który wskutek czynności uznanej za bezskuteczną wyszedł z majątku dłużnika albo do niego nie wszedł. Jeżeli zaś chodzi o prawomocne orzeczenie oddalające powództwo ekscydencyjne osoby trzeciej na podstawie zarzutu pauliańskiego wierzyciela, daje ono podstawę do kontynuowania egzekucji wszczętej przez wierzyciela. Gdy korzyść majątkowa osoby trzeciej polegała na otrzymaniu rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku lub pieniędzy i uległy one pomieszaniu z pieniędzmi czy rzeczami tej osoby, egzekucja może być skierowana do całego majątku osoby trzeciej w celu uzyskania tej samej kwoty albo zajęcia tej samej ilości takich samych rzeczy. Podstawą egzekucji zaś prowadzonej przeciwko dalszemu nabywcy są: tytuł wykonawczy wydany przeciwko dłużnikowi oraz prawomocne wyroki uznające za bezskuteczne czynności prawne dłużnika i osoby trzeciej.

Przykład 5

Skarga pauliańska pani Klary przeciwko pani Stelli została uwzględniona. Po uprawomocnieniu się wyroku pani Klara skierowała więc przeciwko pani Stelli wniosek o wszczęcie egzekucji z nieruchomości będącej przedmiotem ww. skargi. W toku postępowania komorniczego okazało się, że pani Stella jest dłużnikiem nie tylko wobec pani Klary, ale także dwóch innych osób.  To pani Klara jednak będzie miała pierwszeństwo przed pozostałymi wierzycielami pani Stelli w uzyskaniu zaspokojenia z kwoty uzyskanej z ewentualnej sprzedaży owej nieruchomości.

Osoba trzecia, która uzyskała korzyść majątkową wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, może zwolnić się od zadośćuczynienia roszczeniu wierzyciela żądającego uznania czynności za bezskuteczną, jeżeli zaspokoi tego wierzyciela albo wskaże mu wystarczające do jego zaspokojenia mienie dłużnika >patrz przykład 6. i 7. Wskazuje to, że osobie trzeciej przysługuje upoważnienie przemienne – tj. albo zaspokojenie wierzyciela, albo wskazanie mienia wystarczającego do zaspokojenia wierzyciela. Aktualizuje się ono po prawomocnym zakończeniu postępowania wywołanego wniesieniem omawianej skargi. Może być ono realizowane także w toku egzekucji, uzasadniając wówczas jej umorzenie. Zaspokojenie wierzyciela przed złożeniem komentowanej skargi albo w toku procesu zainicjowanego jej wniesieniem będzie skutkowało oddaleniem powództwa, z uwagi na nieistnienie wierzytelności. Gdy zaś pozwany w toku postępowania wskaże, wystarczający do zaspokojenia powoda, majątek dłużnika, wtedy odpadnie przesłanka jego niewypłacalności, co spowoduje oddalenie powództwa. Zwolnienie z odpowiedzialności możliwe jest wyłącznie po wskazaniu mienia dłużnika, a nie – innej osoby. „Osoba trzecia może zwolnić się od zadośćuczynienia roszczeniu wierzyciela żądającego uznania czynności za bezskuteczną (art. 533 k.c.) także przez wskazanie realnie służącej zaspokojeniu wierzytelności dłużnika, jeżeli nie ma wątpliwości, że doprowadzi ono do zaspokojenia wierzyciela" (wyrok Sądu Najwyższego z 16 marca 2006 r., III CSK 8/06).

Przykład 6

Pani Paulinie przysługuje wierzytelność wobec pani Dominiki na kwotę 20 tys. zł. Egzekucja tej sumy okazała się jednak bezskuteczna. Po umorzeniu postępowania komorniczego wierzycielka uzyskała informację, że dłużniczka przed wszczęciem egzekucji darowała na rzecz pani Mai nieruchomość stanowiącą jedyny składnik jej majątku. Pani Paulina zaczepiła zatem tę czynność prawną skargą pauliańską. Powództwo przeciwko pani Mai zostało zaś uwzględnione. Po uprawomocnieniu się tego orzeczenia pani Maja wpłaciła na rzecz pani Pauliny 20 tys. zł. Pani Maja uwolni się w rezultacie z konieczności zadośćuczynienia roszczeniu pani Pauliny żądającej uznania czynności darowizny nieruchomości za bezskuteczną.

Przykład 7

Sytuacja jak w przykładzie 6., z tą różnicą, że pani Maja – po uprawomocnieniu się wyroku wydanego w następstwie skargi pauliańskiej – przesłała pani Paulinie pismo, w którym wskazała, że pani Dominika jest właścicielem trzech samochodów osobowych. Po uzyskaniu  tej informacji wierzycielka po raz drugi złożyła wniosek o wszczęcie postępowania egzekucyjnego przeciwko dłużniczce. Tym razem postępowanie komornicze prowadzone przeciwko pani Dominice okazało się skuteczne. Cena uzyskana w wyniku egzekucyjnej sprzedaży aut zaspokoiła bowiem całkowicie należność pani Pauliny. Pani Maja uwolni się w konsekwencji z konieczności zadośćuczynienia roszczeniu pani Pauliny żądającej uznania czynności darowizny nieruchomości za bezskuteczną.

Uznania czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli za bezskuteczną nie można żądać po upływie pięciu lat od daty dokonania tej czynności >patrz przykład 8. Jest to termin zawity. Przed upływem pięciu lat zatem wierzyciel musi wnieść pozew albo podnieść zarzut w procesie wywołanym powództwem ekscydencyjnym (art. 841 § 1 k.p.c.). W przeciwnym wypadku bowiem jego uprawnienie wygaśnie. Nawet więc, gdy – w takim przypadku – skarga pauliańska zostanie wniesiona, to i tak będzie ona podlegała oddaleniu (jeżeli, oczywiście, pozwany podniesie zarzut przedawnienia).

Przykład 8

Pani Klaudyna 15 grudnia 2014 r. wniosła pozew o uznanie czynności prawnej darowizny za bezskuteczną w stosunku do niej jako wierzyciela. Darowizna zaś została dokonana przez dłużnika (pana Marcela) na rzecz osoby trzeciej (pani Kingi) 11 kwietnia 2008 r. Jeżeli zatem pani Kinga podniesie zarzut przedawnienia, zostanie on uwzględniony z uwagi na upływ pięcioletniego terminu od daty dokonania darowizny.

Autorka jest adwokatem

podstawa prawna: art. 6 oraz 527- 534 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (tj. DzU z 2014r., poz. 121)

Co mówią przepisy kodeksu cywilnego

Art. 527

§ 1. Gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.

§ 2. Czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności.

§ 3. Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli uzyskała korzyść majątkową osoba będąca w bliskim z nim stosunku, domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.

§ 4. Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli korzyść majątkową uzyskał przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych, domniemywa się, że było mu wiadome, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.

Art. 528

Jeżeli wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną, chociażby osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.

Art. 529

Jeżeli w chwili darowizny dłużnik był niewypłacalny, domniemywa się, iż działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. To samo dotyczy wypadku, gdy dłużnik stał się niewypłacalny wskutek dokonania darowizny.