Pytanie o możliwość dochodzenia przez wierzycieli odsetek za opóźnienie (art. 481 kodeksu cywilnego ) od zobowiązań zrestrukturyzowanych układem w postępowaniu upadłościowym narodziło się z chwilą uchylenia art. 272 ust. 2 prawa upadłościowego i naprawczego (co miało miejsce 2 maja 2009 r.).

Przepis ten stanowił – przypomnijmy – że układ w postępowaniu upadłościowym obejmuje odsetki za cały czas opóźnienia. Problem ten mocno podzielił praktykę i teorię prawa upadłościowego i prezentowane są skrajne poglądy w tej kwestii.

Osobiście opowiadam się za stanowiskiem, że w przypadku zawarcia, zatwierdzenia i następnie wykonania układu w postępowaniu upadłościowym wierzycielom nie należą się odsetki od wierzytelności objętych układem. Za takim zapatrywaniem przemawia wiele argumentów (o części z nich poniżej) >patrz ramka.

Trzeba policzyć

Odsetki powstają za każdy dzień opóźnienia w spełnieniu świadczenia pieniężnego. Z kolei zgodnie z treścią art. 272 ust. 1 p.u.n. układ obejmuje wierzytelności powstałe przed dniem ogłoszenia upadłości dłużnika. Jaki z tego wniosek? Układ nie może obejmować odsetek powstałych po ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu.

Objęcie wierzytelności odsetkowej (za czas po ogłoszeniu upadłości) układem prowadzi do przyjęcia układu sprzecznego z w miarę jasno sprecyzowanym art. 272 ust. 1 p.u.n. Załóżmy zatem, że upadły zawarł z wierzycielami układ obejmujący karencję w spłacie pierwszej raty i płatność kolejnych rat, w odstępach czasu, przez dziesięć lat (takie układy funkcjonują w praktyce upadłościowej).

Jeżeli policzymy, że postępowanie upadłościowe trwa np. dwa lata, dodamy do tego roczną karencję w spłacie i kolejnych dziesięć lat spłaty kapitału, to pogląd dopuszczający pobieranie odsetek od wierzytelności układowych dawałby legitymacje wierzycielowi do żądania odsetek za okres kilkunastu lat! W niektórych przypadkach suma odsetek mogłaby nawet przekraczać wartość kapitału przeznaczoną do spłaty pomiędzy wierzycieli.

W przypadku zastrzeżenia na rzecz wierzyciela odsetek maksymalnych powstawałyby jeszcze dalej idące kontrowersje. Co więcej, pogląd taki prowadzi do sytuacji, w której świadczenie uboczne (odsetkowe) byłoby w istocie rzeczy bardziej uprzywilejowane niż świadczenie główne, podlegające restrukturyzacji w ramach układu. Trudno racjonalnie przyjąć, że upadły mógłby zrestrukturyzować swoje zobowiązanie główne, a odsetki pozostałyby do zapłaty w pełnej wysokości. Przywołana argumentacja ma jednak walor głównie ekonomiczny. Przejdźmy zatem do prezentacji tez odwołujących się do interpretacji przepisów.

Jaka jest istota układu

Przede wszystkim wypada się odwołać do istoty układu w postępowaniu upadłościowym. Układ zawarty i zatwierdzony w postępowaniu upadłościowym ma moc restrukturyzacji zobowiązań i określenia na nowo terminu czy sposobu ich zaspokojenia w interesie ogółu wierzycieli.

Ustawodawca wprowadza zasadę ogólną, według której zobowiązania układowe nie mogą być płatne przez upadłego – ani przez zarządcę – z chwilą ogłoszenia upadłości (art. 87 p.u.n.), właśnie w oczekiwaniu na restrukturyzację, jakiej zostaną poddane w wyniku zawarcia i zatwierdzenia układu. Jak przyjmuje się w orzecznictwie, po zatwierdzeniu układu następuje zmiana w sferze materialnoprawnej zobowiązania – powstaje sytuacja zbliżona do odnowienia (nowacji) długu.

Jeżeli zatem układ na nowo definiuje zobowiązania upadłego, to czy można dochodzić odsetek od pierwotnej treści zobowiązania? Wychodząc od istoty układu w postępowaniu upadłościowym na tak postawione pytanie należałoby odpowiedzieć przecząco.

Nie tylko świadczenie pieniężne

Restrukturyzacja zobowiązań w układzie może polegać na całkowitej zmianie gatunkowej wierzytelności pierwotnych wobec otwartego katalogu restrukturyzacji wierzytelności układowych (art. 270 ust. 1 i 2 p.u.n.).

Układ obejmuje wierzytelności powstałe przed dniem ogłoszenia upadłości dłużnika

Teoretycznie w ramach układu upadły może spełnić na rzecz wierzycieli świadczenie niepieniężne. W takim przypadku w ogóle odpadłaby możliwość dochodzenia odsetek za opóźnienie w spełnieniu świadczenia niepieniężnego.

Zagadnienie to nie jest wcale takie teoretyczne, jeżeli wziąć pod uwagę dopuszczalną treść np. układu likwidacyjnego.

W tym ostatnim przypadku zaspokojenie wierzycieli może nastąpić np. poprzez przejęcie majątku upadłego przez wierzycieli (art. 271 ust. 1 p.u.n.).

Restytucja wierzytelności

Przy analizie problemu wskazać należy na treść art. 305 ust. 1 p.u.n., zgodnie z którym w razie uchylenia układu wierzyciele dochodzą swych roszczeń w pierwotnej wysokości. Już z tego sformułowania należy wyciągnąć wniosek, że układ zawarty i zatwierdzony w postępowaniu upadłościowym zastępuje „pierwotną" treść zobowiązania.

Dodatkowo przepis art. 290 p.u.n., wprowadza ustawową konstrukcję związania wierzycieli układem. Zatem wnioskując z treści art. 305 ust. 1 p.u.n. można postawić tezę, że przynajmniej z chwilą zawarcia i zatwierdzenia układu, do czasu jego ewentualnego uchylenia przez sąd nie ma „pierwotnej" wierzytelności, ale istnieje wierzytelność zdefiniowana przez układ, tzn. z nowymi terminami płatności, z nową wysokością, nowym kształtem, w zależności od konkretnych propozycji układowych.

Gdy po zawarciu i zatwierdzeniu układu zostanie ów układ w całości wykonany, nigdy nie dojdzie do restytucji pierwotnej wierzytelności. Jeżeli zatem nie ma pierwotnej wierzytelności wobec wykonania układu, to od jakiego tytułu należałoby liczyć należne odsetki? Otóż właśnie owa możliwość restytucji wierzytelności jako ustawowy skutek uchylenia układu powoduje, że odsetki za opóźnienie za czas po ogłoszeniu upadłości tylko w tym jedynym wypadku mogą być dochodzone przez wierzyciela.

Nie ma reguły kolizyjnej

Odsetki za opóźnienie w wysokości ustawowej należą się wierzycielom od zobowiązań układowych nie wykonanych w terminie. Należy pamiętać, że nie każde niewykonanie w terminie rat układowych będzie skutkować w praktyce uchyleniem układu. Trudno byłoby przyjąć, że wierzycielom należą się równolegle odsetki od wierzytelności w pierwotnej wysokości i od wierzytelności od opóźnienia w zapłacie rat układowych.

Z kolei ustawodawca – wzorem np. regulacji art. 305 ust. 1 p.u.n. – nigdzie nie wprowadza żadnej reguły kolizyjnej dotyczącej ustania biegu odsetek od wierzytelności pierwotnych i od wierzytelności zrestrukturyzowanych w układzie (data uprawomocnienia się postanowienia w przedmiocie zatwierdzenia układu czy data wymagalności raty układowej?).

Różne upadłości

Z punktu widzenia problemu odsetek od zrestrukturyzowanych wierzytelności nie można stawiać równości pomiędzy odsetkami w przypadku upadłości układowej i upadłości likwidacyjnej.

W zasadzie bez większych oporów przyjmuje się, że pomimo iż zgodnie z art. 92 ust. 1 p.u.n. „z masy upadłości mogą być zaspokojone odsetki od wierzytelności należne za okres do dnia ogłoszenia upadłości", to odsetki takie mogą być zaspokojone z innego majątku upadłego. Należy jednak pamiętać, że w ramach upadłości likwidacyjnej zobowiązanie pieniężne, od którego nalicza się odsetki, nie ulega żadnemu przeobrażeniu (restrukturyzacji).

Ustawodawca, w przypadku upadłości likwidacyjnej, ingeruje jedynie w termin wymagalności zobowiązania (art. 92 ust. 1 p.u.n.). Zupełnie inaczej wygląda sytuacja zobowiązania w przypadku układu: ustawodawca wstrzymuje płatność zobowiązania z dniem ogłoszenia upadłości (art. 87 p.u.n.) celem poddania go restrukturyzacji (art. 270 ust. 1 p.u.n.). Tymczasem w przypadku upadłości likwidacyjnej zobowiązania nie są restrukturyzowane.

Komentuje Rafał Adamus, kierownik Zakładu Stosunków Gospodarczych Uniwersytetu Opolskiego, radca prawny

Wypada wspomnieć, że w treści Rekomendacji Zespołu Ministra Sprawiedliwości ds. Nowelizacji Prawa upadłościowego i naprawczego z 2012 r. (www.ms.gov.pl) zaproponowano następujący sposób uregulowania odsetek od zobowiązań układowych: obowiązek spłaty odsetek powstałych po ogłoszeniu upadłości „ulega zawieszeniu do dnia uprawomocnienia się postanowienia o zatwierdzeniu układu (...). Odsetki te ulegają umorzeniu z chwilą prawomocnego zatwierdzenia układu".

Jakie było ustawowe uzasadnienie zmiany

W uzasadnieniu noweli z 2009 r. wskazano, że wraz z uchyleniem wspomnianego przepisu „powrócono do rozwiązania znanemu naszemu prawu już wcześniej, według którego układem objęte są odsetki za okres do czasu ogłoszenia upadłości".

Uzasadnienie noweli z istoty rzeczy odwołuje się do regulacji art. 41 Prawa o postępowaniu układowym z 1934 r., zgodnie z którym „do kapitału, od którego należą się odsetki, dopisuje się je do dnia otwarcia postępowania układowego."

Jakie należy zatem wyciągnąć z tego wnioski? Zdaniem M. Allerhanda (głównego twórcy przepisów z 1934 r.), „z art. 41 zd. 2 [Prawa o postępowaniu układowym] wynika, że w postępowaniu układowym nie uwzględnia się odsetek za czas od dnia otwarcia postępowania układowego (...).

Iść jednak należy dalej, bo wierzyciele nie tylko nie biorą udziału w postępowaniu z odsetkami, przypadającymi od wierzytelności za czas od dnia otwarcia postępowania układowego, lecz w ogóle nie mogą ich dochodzić, jeżeli układ dojdzie do skutku i zostanie zatwierdzony, jeżeli bowiem na liście wierzytelności nie wymienia się odsetek, to nie można ich uwzględnić tym bardziej, że w razie, gdy wierzycielom należą się odsetki w rozmaitej wysokości, naruszona będzie zasada jednakowego traktowania wszystkich wierzycieli".