Zielone zamówienia publiczne (ang. Green Public Procurement) to termin, którym określa się politykę, w ramach której podmioty publiczne włączają kryteria i wymagania ekologiczne do procesu zakupów, a zatem do procedur udzielania zamówień publicznych. Zgodnie z tą polityką podmioty publiczne poszukują rozwiązań ograniczających negatywny wpływ produktów bądź usług na środowisko. Poprzez takie działanie wpływają na rozwój i upowszechnienie technologii środowiskowych. Instytucje publiczne mają obowiązek rzetelnego postępowania przy udzielaniu zamówień publicznych.
Oznacza to, że oprócz uzyskania najlepszej relacji jakości do ceny konieczne jest stosowanie kilku zasad: przejrzystości, równego traktowania, niedyskryminacji i uczciwej konkurencji. Zielonych zamówień udzielać należy w sposób w pełni zgodny z tymi regułami.
Dotyczą one sytuacji, w których zamówienie uwzględnia jeden lub więcej czynników środowiskowych już na etapie określenia potrzeb, zdefiniowania przedmiotu zamówienia, sformułowania specyfikacji technicznych, wyboru kryteriów udzielenia zamówienia lub sposobu wykonania zamówienia. Celem zielonych zamówień publicznych jest osiągnięcie uwzględniania kwestii środowiskowych w procedurach przetargowych w możliwie najszerszym zakresie.
Jakie korzyści
Mówiąc o korzyściach płynących ze stosowania zielonych zamówień publicznych, należy mieć na uwadze możliwość realizacji określonych celów i zadań środowiskowych (na przykład w zakresie redukcji emisji CO2, efektywności energetycznej i ochrony zasobów naturalnych), oszczędności kosztów, sprzyjania innowacyjności i wspierania rozwoju konkurencyjnych, zielonych towarów i usług oraz poszerzania rynku tych produktów, tworzenia zdrowszych warunków pracy dla pracowników, budowania zdolności organizacji publicznych pod kątem możliwości sprostania w przyszłości wyzwaniom w dziedzinie środowiska i zasobów.
Opracowane zostały już kryteria dla grup produktów i usług w 10 sektorach, które uznano za najbardziej odpowiednie do wdrożenia ekologicznych zamówień publicznych
Warto wskazać, że ekologiczne zakupy mogą prowadzić nie tylko do korzyści dla środowiska, ale i do oszczędności.
Dzięki uwzględnieniu takich czynników jak zużycie energii i wody, odpowiednie gospodarowanie odpadami, ograniczenie stosowania substancji, stosowanie materiałów pochodzących z recyklingu, zielone zamówienia publiczne mogą pomóc w osiągnięciu oszczędności.
Tak będzie również wówczas, jeśli w procesie udzielania zamówień zastosowane zostanie podejście oparte na kalkulacji kosztów całego cyklu życia produktu.
Uwzględniając bowiem ten czynnik, należy wziąć pod uwagę nie tylko koszt zakupu towaru, ale też koszty jego eksploatacji i utylizacji. Liczą się bowiem wszystkie koszty w całym cyklu życia produktów. Każde zamówienie wiąże się z nieco odmiennym zbiorem potencjalnych czynników mającym wpływ na środowisko. Zamówienia dotyczące dostaw, usług czy też robót budowlanych pociągają za sobą nieco inne konsekwencje.
W przypadku zamówień na dostawy bierze się pod uwagę m.in. wpływ materiałów wykorzystanych do wytworzenia produktu na środowisko oraz wpływ procesów produkcji, wykorzystanie surowców odnawialnych w wytwarzaniu produktu, zużycie energii i wody przez produkt podczas jego użytkowania, trwałość produktu, możliwość recyklingu. Ważne są też i takie kwestie jak pakowanie i transport produktu.
W przypadku zamówień na usługi liczą się wiedza techniczna i kwalifikacje pracowników w kontekście wykonania zamówienia w sposób przyjazny dla środowiska, materiały wykorzystywane w świadczeniu usługi, procedury zarządzania wprowadzone w celu zminimalizowania wpływu usługi na środowisko jak również zużycie energii i wody oraz odpady wytworzone w wyniku świadczenia usługi.
Poza wszystkimi wymienionymi już zagadnieniami, w przypadku zamówień na roboty budowlane bierze się jeszcze pod uwagę kwestię wpływu środowiska na użytkowanie gruntów czy też planowanie ruchu drogowego.
Są już pewne obowiązki
Obecnie w niektórych sektorach zielone zamówienia publiczne są wręcz uważane za obowiązkowe. Jest tak w przypadku informatycznych urządzeń biurowych, pojazdów transportu drogowego i budynków. Zgodnie z obecnie obowiązującymi przepisami, na mocy rozporządzenia w sprawie Energy Star (nr 106/2008) do zakupów informatycznych urządzeń biurowych przez organy administracji centralnej mają zastosowanie minimalne wymagania w zakresie efektywności energetycznej.
Na mocy dyrektywy w sprawie ekologicznie czystych pojazdów (2009/33/WE) przy zamówieniach publicznych na pojazdy powyżej wartości progowej określonej w przepisach UE instytucje publiczne muszą brać pod uwagę zużycie energii i emisje.
Ponadto na mocy dyrektywy w sprawie charakterystyki energetycznej budynków (2010/31/UE) najpóźniej od 2014 r. we wszystkich nowych projektach budowlanych i w projektach ważniejszych renowacji muszą być stosowane minimalne wymagania dotyczące charakterystyki energetycznej.
Komisja jest zaangażowana w promowanie ekologicznych zamówień publicznych ze względu na to, że widzi w nich niejako narzędzie promocji najmniej zanieczyszczających produktów i usług. W Komunikacie Komisji Wspólnot Europejskich do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów KOM (2008) 400 – z 16 lipca 2008 roku odnotowano, że „zamówienia publiczne mogą kształtować trendy produkcyjne i konsumpcyjne, a znaczący popyt ze strony instytucji publicznych na „bardziej ekologiczne" towary stworzy lub powiększy rynki dla przyjaznych dla środowiska produktów i usług. Tym samym zachęci to także przedsiębiorstwa do rozwijania technologii środowiskowych".
Komunikat zawiera także definicję ekologicznych zamówień, uznając, że jest to „proces, w ramach którego instytucje publiczne starają się uzyskać towary, usługi i roboty budowlane, których oddziaływanie na środowisko w trakcie ich cyklu życia jest ograniczone w porównaniu z towarami, usługami i robotami budowlanymi o identycznym przeznaczeniu, jakie zostałyby zamówione w innym przypadku".
Aby można było uznać, że coś jest ekologiczne, należy obok przytoczonej powyżej definicji terminu niewątpliwie wskazać istniejące jasne kryteria dające możliwość obiektywnego porównania parametrów i danych.
Swoistego rodzaju „zestaw" wspólnych kryteriów dotyczących GPP dla szeregu grup produktów i usług już wstępnie został ustalony. Wspólne kryteria dotyczące GPP, mające zastosowanie do kwalifikowania procedur udzielenia zamówień jako ekologicznych, mają odnosić się do minimalnych specyfikacji technicznych, z którymi muszą być zgodne wszystkie oferty.
Opracowane zostały kryteria dla grup produktów i usług w 10 sektorach, które uznano za najbardziej odpowiednie do wdrożenia ekologicznych zamówień publicznych. Jeżeli poszczególne materiały, jak chociażby drewno, należą jednocześnie do kilku priorytetowych sektorów, jak np. do budownictwa, branży papierowej i drukarskiej, energetyki i meblarstwa, wówczas zostanie opracowany dla nich jeden spójny zestaw kryteriów.
Jeżeli natomiast w tym samym celu można użyć różnych materiałów, przy ustalaniu kryteriów uwzględniona zostanie możliwość zwiększenia wykorzystania odnawialnych substytutów.
Jest potencjał do wykorzystania
Zielone zamówienia publiczne (GPP) stanowią instrument dobrowolny. W całej UE przyjęto jednak, że jednostki administracji rządowej zamawiają biurowy sprzęt komputerowy, który spełnia wymogi efektywności Energy Star. Jednym z głównych konsumentów informatycznych urządzeń biurowych są instytucje publiczne. Dlatego też właśnie w tym zakresie istnieje ogromny potencjał dla oszczędności i jednoczesnej ochrony środowiska.
Chodzi przede wszystkim o kwestię efektywności energetycznej, tj. pracy urządzenia w trybie działania, gotowości i wyłączenia, recyklingu, jak i na przykład ograniczeń dotyczących poziomu hałasu. Kryteria podstawowe dotyczące monitorów i komputerów (zarówno stacjonarnych, jak i przenośnych) dotyczą przede wszystkim parametrów zużycia energii. To bowiem ten aspekt określono jako mający najistotniejsze oddziaływanie na środowisko.
Kryteria odnoszące się do okresu eksploatacji zostały dobrane na podstawie oznakowania ekologicznego UE, oznakowania „Błękitny anioł" (Blue Angel) i oznakowania „Nordycki łabędź" (Nordic Swan). W przypadku budynków należy brać pod uwagę systemy energii odnawialnej, ograniczenie stosowania substancji niebezpiecznych w materiałach budowlanych, zachęcanie do stosowania drewna pozyskanego w sposób zrównoważony i innych materiałów naturalnych, materiałów pochodzących z recyklingu i wykorzystanych ponownie, a także promowanie recyklingu materiałów po zakończeniu ich użytkowania.
Istotne jest także przykładanie wagi do jakości powietrza wewnątrz budynku i właściwej wentylacji. Prócz tego pożądane jest stosowanie instalacji oszczędzających wodę i zachęcanie do ponownego wykorzystywania wody szarej i wody deszczowej.
Ponadto Komisja Europejska wskazuje również w tym zakresie na przenoszenie na wykonawców odpowiedzialności w ramach umowy za monitorowanie charakterystyki energetycznej przez kilka lat po zakończeniu budowy oraz za szkolenie użytkowników budynku w zrównoważonym zużyciu energii. Tytułem przykładu można wskazać, że estońskie Ministerstwo Środowiska przeprowadziło przetarg na usługi w zakresie sprzątania, włączając przy tym do specyfikacji technicznej ekologiczne kryteria.
Były wśród nich takie elementy jak to, że wszystkie plastikowe worki muszą ulegać biodegradacji, odpady należy sortować (opakowania, odpady organiczne), papier toaletowy i ręczniki papierowe muszą być wyprodukowane z papieru pochodzącego z recyklingu. W efekcie okazało się, że dzięki temu uzyskano obniżenie kosztu usługi niemal o 10 proc. w stosunku do wcześniejszego, w którym zastosowane były dokładnie te same specyfikacje techniczne, zamówienia.
Anna Matusiak prawnik Kancelaria Adwokacka Arkadiusz Matusiak
Komentuje Anna Matusiak, prawnik Kancelaria Adwokacka Arkadiusz Matusiak
Reasumując, należy stwierdzić, że tzw. zielone zamówienia publiczne stanowią narzędzie stymulowania innowacji i zachęcania przedsiębiorstw do opracowywania i wdrażania bardziej ekologicznych produktów i rozwiązań.
Ponadto, mając na uwadze potrzebę poprawy jakości życia oraz stanu środowiska, warto uznać za pożądane i celowe uwzględnianie w jak najszerszym zakresie w zamówieniach publicznych róźnorodnych aspektów ochrony środowiska.
Niewątpliwy jednak jest fakt, że na razie w Polsce kryteria środowiskowe są przez polskich zamawiających stosowane bardzo rzadko.
Jakie są priorytety
Komisja Europejska zidentyfikowała dziesięć „priorytetowych" sektorów dla ekologicznych zamówień publicznych, uznając, że są nimi:
- budownictwo (obejmujące surowce, takie jak drewno, aluminium, stal, beton, szkło, a także wyroby budowlane, takie jak okna, pokrycia ścienne i podłogowe, urządzenia grzewcze i chłodzące, aspekty dotyczące eksploatowania budynków i wycofywania ich z eksploatacji, usługi utrzymania budynków, realizacja zamówień na roboty budowlane na miejscu),
- usługi gastronomiczne i kateringowe,
- transport i usługi transportowe,
- energetyka (w tym elektryka, ogrzewanie i chłodzenie z wykorzystaniem odnawialnych źródeł energii),
- urządzenia biurowe i komputery,
- odzież, uniformy i inne wyroby włókiennicze,
- papier i usługi drukarskie,
- meble,
- środki czyszczące i usługi w zakresie sprzątania,
- również sprzęt wykorzystywany w służbie zdrowia.