Umowa zlecenia postrzegana jest powszechnie jako elastyczna forma współpracy, której rozwiązanie z inicjatywy jednej ze stron nie wiąże się z zachowaniem szeregu wymogów formalnych, jakie towarzyszą np. rozwiązaniu umowy o pracę przez pracodawcę, kiedy konieczne jest wskazywanie przyczyny uzasadniającej wypowiedzenie umowy zawartej na czas nieokreślony.
Jednak nawiązując współpracę z partnerem w ramach prowadzonej działalności gospodarczej na podstawie umowy o świadczenie usług, do której znajdują odpowiednie zastosowanie przepisy o zleceniu, czy też korzystając z tzw. cywilnoprawnych form zatrudnienia takich jak umowa zlecenia należy pamiętać, że wypowiedzenie tych umów może także rodzić obowiązek wypłaty odszkodowania na rzecz kontrahenta.
Zasadą ogólną jest dopuszczalność wypowiedzenia umowy zlecenia przez każdą ze stron w każdym czasie, co wynika z art. 746 § 1 zd. 1 Kodeksu cywilnego, w odniesieniu do zleceniodawcy i 746 § 2 zd. 1 Kodeksu cywilnego, w odniesieniu do zleceniobiorcy. Co ważne, prawo do wypowiedzenia umowy zlecenia w każdym czasie dotyczy także zawartych na czas określony.
Oznacza to, że zasadniczo umowa zlecenia zawarta na czas oznaczony może być wypowiedziana przez każdą ze stron w każdym czasie z jakichkolwiek powodów (Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 28 września 2004r., IV CK 640/03). Regulacja taka stanowi wyjątek od zasady trwałości stosunku prawnego kreowanego umową terminową, zawieraną na wskazany z góry, zamknięty okres i uzasadniona jest szczególnym charakterem umowy zlecenia, w której znaczącą rolę odgrywa wzajemne zaufanie stron.
Można się zrzec
Aby nadać umowie zlecenia lub umowie o świadczenie usług cechy trwałości, korzystając z zasady swobody umów, strony mogą zrzec się prawa do jej wypowiedzenia, jak również prawo to ograniczyć, wprowadzając, np. postanowienia zakazujące wypowiadania umowy przez określony okres jej obowiązywania lub katalog przyczyn upoważniających do skorzystania z tego prawa.
Za rodzaj ograniczenia prawa do wypowiedzenia umowy zlecenia w każdym czasie uznać należy także wprowadzenie okresu wypowiedzenia, czyli okresu, po którego upływie dojdzie do rozwiązania umowy.
Samo wypowiedzenie umowy stanowi bowiem wyłącznie tryb jej rozwiązania i nie zakłada automatycznie istnienia okresu wypowiedzenia. W razie braku terminów umownych wypowiedzenia, umowa zlecenia rozwiązuje się niezwłocznie po wypowiedzeniu, czyli z chwilą dojścia do drugiej strony oświadczenia woli o wypowiedzeniu, w taki sposób, by możliwe było zapoznanie się z treścią wypowiedzenia.
Jeśli jednak strony zrzekły się prawa do wypowiedzenia umowy zlecenia nie oznacza to bynajmniej, że umowa taka będzie obowiązywać przez cały okres, na jaki została zawarta lub też, jeśli została zawarta na czas nieokreślony, na zawsze i że nie ma możliwości jej wcześniejszego jednostronnego rozwiązania za wypowiedzeniem.
Art. 746 § 3 Kodeksu cywilnego zakazuje stronom umowy zlecenia zrzeczenia się z góry prawa do jej wypowiedzenia z tzw. ważnych powodów a wprowadzenie do umowy takich postanowień skutkowałoby ich nieważnością. Przepis ten ma bowiem charakter przepisu bezwzględnie obowiązującego (wyrok Sądu Najwyższego z 23 października 2003 r., V CK 386/02), co oznacza to, że umowa zlecenia co do której strony wyłączyły prawo wypowiedzenie w ogóle, może zostać i tak skutecznie rozwiązana za wypowiedzeniem dokonanym z ważnych powodów. Istnienie ważnych powodów wypowiedzenia wpływa na zasady wzajemnego rozliczenia stron.
Jaka odpowiedzialność odszkodowawcza
Z art. 746 Kodeksu cywilnego wywieść można ogólną zasadę, że wypowiedzenie umowy zlecenia przez którąkolwiek ze stron bez ważnego powodu rodzi odpowiedzialność odszkodowawczą wobec drugiej strony umowy. Kluczowym pytaniem, jakie powinno zostać postawione na etapie konstruowania postanowień umowy zlecenia, zwłaszcza umowy zawieranej na długi okres lub na czas nieokreślony, jest pytanie o to, jakie powody wypowiedzenia umowy mogą zostać uznane za ważne?
Jakie to przypadki
Przepisy Kodeksu cywilnego nie definiują w jakikolwiek sposób ważnych powodów wypowiedzenia umowy zlecenia. Celem uniknięcia sporów na tle tego, czy dana przyczyna wypowiedzenia stanowiła ważny powód, czy też przeciwnie, rodzi obowiązek wypłaty odszkodowania, zasadne jest określenie w umowie katalogu przyczyn wypowiedzenia, które strony kwalifikują jako ważne powody.
Umowa zlecenia zawarta na czas oznaczony może być wypowiedziana przez każdą ze stron w każdym czasie z jakichkolwiek powodów
Najbezpieczniejszym rozwiązaniem jest wprowadzenie do umowy katalogu otwartego ważnych powodów wypowiedzenia, co pozostawi stronom możliwość wypowiedzenia umowy także z innych ważnych powodów, których zaistnienia mogły nie przewidzieć na etapie zawierania umowy, a które zaktualizowały się w okresie wzajemnej współpracy.
Należy przy tym pamiętać, że w razie sporu sądowego dotyczącego wypłaty odszkodowania z tytułu wypowiedzenia umowy zlecenia bez ważnych powodów ustalenie, czy podstawy dokonanego wypowiedzenia stanowiły „ważne powody", będzie kwestią oceny przez sąd zachodzącego w sprawie stanu faktycznego (Sąd Najwyższy w wyroku z 31 marca 2005 r., V CK 530/04).
Celowość określenia w umowie, choćby w formie przykładowej, ważnych powodów wypowiedzenia zabezpiecza strony przed uznaniowym charakterem kwalifikacji przyczyn wypowiedzenia i stanowi wskazówkę interpretacyjną dla oceny powodów rozwiązania umowy wskazanych w oświadczeniu o wypowiedzeniu, które nie zostały w umowie przewidziane wprost.
Za ważne powody wypowiedzenia zlecenia uznać można w szczególności przypadki związane z naruszeniem wykonywania umowy przez kontrahenta. Jako ważny powód wypowiedzenia zakwalifikować można, np. sytuację w której zleceniobiorca narusza zawarte w umowie postanowienia dotyczące zakazu prowadzenia działalności konkurencyjnej, czy zachowania w tajemnicy informacji przekazanych jako poufne przez zleceniodawcę.
Po stronie zleceniobiorcy ważnym powodem wypowiedzenia może być nie przekazywanie mu przez zleceniodawcę danych, czy dokumentów umożliwiających prawidłowe wykonywanie powierzonych umową czynności.
Ważną przyczyną wypowiedzenia nie będzie natomiast okoliczność, która była znana stronie powołującej się na nią w wypowiedzeniu i przez nią akceptowana w okresie obowiązywania umowy.
Znane okoliczności
Przykładowo w wyroku z 25 marca 2010 r. w sprawie I ACa 4/10 Sąd Apelacyjny w Warszawie uznał, że zleceniodawca nie ma prawa rozwiązania umowy o świadczenie usług doradztwa prawnego zawartej z osobą nie posiadającą uprawnień do wykonywania zawodu radcy prawnego z powołaniem jako ważnego powodu wypowiedzenia faktu nie posiadania takich uprawnień zawodowych oraz ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej, skoro okoliczności te były mu znane w dacie zawierania umowy i akceptowane w ciągu kilkuletniej współpracy.
Także obiektywne przyczyny
Ważnym powodem wypowiedzenia może być utrata wzajemnego zaufania stron umowy zlecenia uzasadniona nienależytym wykonywaniem umowy zlecenia przez kontrahenta.
Ważne powody wypowiedzenia umowy zlecenia, jak i umowy o świadczenie usług, do której stosuje się odpowiednio przepisy o umowie zlecenia, dotyczyć mogą również okoliczności o charakterze obiektywnym, niezależnym od żadnej ze stron umowy. Jako przykład można podać chorobę strony, zwłaszcza zleceniobiorcy, zmianę miejsca zamieszkania strony korzystającej z usług, stanowiących przedmiot umowy, np. o charakterze szkoleniowym.
Za ważny powód wypowiedzenia umowy zlecenia uznać można również zmianę sytuacji gospodarczej. W odniesieniu do tej ostatniej przesłanki należy jednak pamiętać, że w razie powołania się na nią przez stronę, która zawarła umowę zlecenia w ramach prowadzonej działalności gospodarczej, ocena istnienia ważnych powodów wypowiedzenia będzie dokonywana przez sąd z uwzględnieniem należytej staranności wymaganej od podmiotu prowadzącego działalność w danym sektorze, który zobowiązany jest przewidzieć wahania koniunktury i zabezpieczyć się przed nimi (art. 355 § 2 Kodeksu cywilnego).
Poza katalogiem
Jeśli wskazane przez stronę przyczyny wypowiedzenia nie mieszczą się w katalogu ważnych powodów wypowiedzenia, które strony przewidziały w umowie lub adresat wypowiedzenia nie uznaje podanych powodów wypowiedzenia za ważne, może wystąpić na drogę sądową z żądaniem naprawienia szkody.
Strona dochodząca wypłaty odszkodowania będzie miała obowiązek wykazania istnienia wszystkich przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej, mianowicie zdarzenia powodującego szkodę, czyli faktu wypowiedzenia umowy bez ważnych powodów, powstania szkody w określonej wysokości oraz istnienia adekwatnego związku przyczynowego między zdarzeniem a szkodą.
Magdalena Dyś-Sokołowska radca prawny z Kancelarii Prawnej Schampera, Dubis, Zając i Wspólnicy sp.k.
Komentuje Magdalena Dyś-Sokołowska, radca prawny z Kancelarii Prawnej Schampera, Dubis, Zając i Wspólnicy sp.k.
Najczęściej stroną domagającą się wypłaty odszkodowania z tytułu wypowiedzenia umowy zlecenia bez ważnych powodów jest zleceniobiorca lub usługobiorca w odniesieniu do umów o świadczenie usług.
Szkoda, jakiej naprawienia zleceniobiorca domagać się może od swojego kontrahenta ma postać tzw. utraconych korzyści i wiąże się z utratą prawa do przewidzianego umową wynagrodzenia lub jego odpowiedniej części.
Nie można jednak utożsamiać szkody poniesionej przez zleceniobiorcę wprost z wysokością wynagrodzenia, jakie otrzymałby gdyby umowa nie została wypowiedziana tylko byłaby wykonana w całości lub przez dłuższy okres. Konieczne jest bowiem wykazanie, że bezzasadne wypowiedzenie umowy zlecenia pozbawiło zleceniobiorcę możliwości wykonywania świadczenia usług na rzecz innych podmiotów i osiągania z tego tytułu dochodów (Sąd Apelacyjny w Warszawie w uzasadnieniu wyroku z 15 września 2008 r., I ACa 84/08).
Zleceniobiorca ma obowiązek odliczenia od utraconego wynagrodzenia przewidzianego bezzasadnie wypowiedzianą umową korzyści, które osiągnął z innych źródeł w okresie, kiedy wykonywałby zlecenie, gdyby nie zostało wypowiedziane.
Celem ułatwienia dochodzenia odszkodowania w przypadku wypowiedzenia umowy bez ważnych powodów zasadne jest wprowadzenie do umowy postanowień o karze umownej zastrzeżonej na wypadek bezzasadnego wypowiedzenia. Dopuszczalność zastrzeżenia kary umownej na wypadek wypowiedzenia umowy zlecenia z innych powodów aniżeli ważne potwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z 21 sierpnia 2008 r. w sprawie IV CSK 202/08.
Określona w umowie wysokość kary zwalnia stronę domagającą się zapłaty odszkodowania z obowiązku dowodzenia wysokości poniesionej szkody.
Warto również odnotować, że w razie wskazania w umowie terminów wypowiedzenia będą mieć one również zastosowanie do wypowiedzenia umowy z ważnych powodów, chyba że strony wprowadzą odmienne postanowienia do umowy.
