Podczas zawierania wszelkiego rodzaju kontraktów szczególnie ważną rolę odgrywa stopień ryzyka związany z niewykonaniem zobowiązania przez nierzetelnego dłużnika. Z tego też względu wierzyciele powinni zwracać szczególną uwagę na określone w umowie środki zabezpieczenia spełnienia świadczenia.
Zawsze warto też w miarę możliwości negocjacyjnych proponować dodatkowe środki.
Jednak przede wszystkim – o ile jest to możliwe – wierzyciel powinien wyraźnie uzależnić możliwość zawarcia umowy od zapewnienia przez dłużnika odpowiedniego zabezpieczenia.
Uwaga!
Nie budzi wątpliwości, że najskuteczniejszymi sposobami ochrony interesów wierzyciela są zabezpieczenia rzeczowe w postaci m.in. hipoteki bądź zastawu rejestrowego.
Może się zdarzyć, że dłużnikowi zabraknie odpowiednich aktywów, które da się obciążyć zabezpieczeniem. W takich sytuacjach dobrym rozwiązaniem będzie zastrzeżenie zabezpieczeń o charakterze osobistym prowadzące do powiększenia liczby podmiotów po dłużnej stronie zobowiązania. Mogą tym być różnego rodzaju poręczenia czy umowy o przystąpieniu do długu przez osobę trzecią.
Zważywszy jednak na to, że jest to dość mocne zabezpieczenie, o ile oczywiście dodatkowy dłużnik ma odpowiedni majątek, jego zastosowanie przy nawiązaniu współpracy z kontrahentem uzależnione jest od silnej pozycji wierzyciela. Znacznie częściej stosowane jest w praktyce podczas negocjacji z dłużnikiem, jako warunek udzielenia dodatkowego terminu płatności lub rozłożenia zadłużenia na raty.
Problematyczne może wydawać się znalezienie przez dłużnika osoby chętnej do poręczenia lub przystąpienia do długu. Jednak w praktyce często się okazuje, że i taka osoba czasem może mieć interes w tym, by przyjąć na siebie odpowiedzialność za czyjś dług.
Osoba trzecia
Mechanizm jest prosty: do istniejącego już stosunku prawnego, łączącego wierzyciela i dłużnika, przystępuje osoba trzecia jako nowy, dodatkowy dłużnik. Wierzyciel uzyskuje wówczas dodatkowego dłużnika, nie tracąc jednocześnie dłużnika dotychczasowego. Nowy dłużnik odpowiada za dług, tak jakby to był jego dług – a nie tak jak poręczyciel. Przystąpienie do długu może nastąpić na podstawie umowy. Są też przypadki, gdy bezpośrednio z ustawy dochodzi do takiego przystąpienia przez osobę trzecią.
Uwaga!
Istotą takiej umowy jest przekształcenie podmiotowe w zobowiązaniu polegające na powiększeniu grona dłużników. Pomiędzy pierwotnym dłużnikiem a przystępującym powstaje stosunek solidarności, a to oznacza, że wierzyciel może żądać spełnienia świadczenia w całości lub części od każdego z dłużników lub od wszystkich wspólnie.
Ponadto zaspokojenie może nastąpić zarówno z majątku pierwotnego dłużnika, jak i przystępującego. Wybór tego, z którego majątku dokona się egzekucji, należy tylko i wyłącznie do wierzyciela. W przypadku wykonania zobowiązania przez przystępującego przysługują mu roszczenia regresowe wobec dłużnika na podstawie art. 376 kodeksu cywilnego.
Przykład
D. jest zobowiązany do zwrotu panu W. pożyczki w kwocie 100 tys. zł. Oświadczył on, że nie będzie mógł dokonać zapłaty w terminie. Wierzyciel W. stwierdził, że może zgodzić się na ratalną spłatę zadłużenia, ale tylko i wyłącznie gdy do długu pożyczkowego przystąpi M. – małżonek dłużnika D.
Strony wyraziły zgodę – tego samego dnia W. zawiera dwie umowy: pierwszą z D. w sprawie rozłożenia długu na raty; drugą z M. w sprawie przystąpienia do długu pożyczkowego swego małżonka D. z jednoczesnym obowiązkiem zapłaty ratalnej.
Brak bezpośredniej regulacji
Należy podkreślić, że konstrukcja kumulatywnego przystąpienia do długu nie została opisana wprost w kodeksie cywilnym, niemniej jednak dopuszczalność jej stosowania wywodzona jest z ogólnej zasady swobody umów ujętej w art. 353
1
kodeksu cywilnego.
Kto może zawrzeć umowę
Istnieje kilka konfiguracji, w jakich może dojść do zawarcia omawianej umowy. Może to być umowa pomiędzy wierzycielem a nowym dłużnikiem. Wówczas wskazuje się na dodatkowe uzyskanie zgody dotychczasowego dłużnika. Może to być też umowa pomiędzy dotychczasowym dłużnikiem a nowym dłużnikiem, zwanym często przystępującym. Wówczas dla bezpieczeństwa można uzyskać zgodę wierzyciela.
Warto zaznaczyć, iż w przypadku przystąpienia do długu, które w zasadzie nie może powodować pogorszenia sytuacji wierzyciela, odbieranie zgody od podmiotu nieuczestniczącego w umowie nie ma aż tak dużego znaczenia jak w umowie przejęcia długu, o której poniżej.
Jaki dług
Można przystąpić zarówno do długu pieniężnego, niepieniężnego, wynikającego z umowy albo z deliktu, jak i długu pochodzącego z czynności wadliwej czy też długu naturalnego.
Warto zwrócić uwagę na kwestie długu przyszłego. Przesłanką skuteczności przystąpienia do niego jest jego odpowiednie zidentyfikowanie. Ważne jest, aby dokładnie wskazać strony oraz treść przyszłego stosunku prawego. Niedopuszczalne jest przystąpienie do długu publicznoprawnego.
Co stwierdzić
Aby zabezpieczenie w postaci umownego przystąpienia do długu było ważne, warto zwrócić uwagę na konstruowanie składanych w umowie oświadczeń woli stron. Ważne jest, aby przystępujący wyraził zamiar wywołania skutków prawnych objęcia długu.
Ponadto należy oznaczyć, czy objęcie ma dotyczyć całości czy części długu, gdyż niezawarcie w umowie postanowień w tym zakresie skutkuje tym, iż przejmujący bierze na siebie odpowiedzialność za całość świadczenia głównego wraz ze świadczeniami ubocznymi, które powstały przed zawarciem umowy.
Jaka forma i jaki skutek
W związku z tym, że umowa o przystąpieniu do długu jest umową nienazwaną, wymagania co do jej formy powinny odpowiadać ogólnym przepisom kodeksu cywilnego, regulującym formę i treść czynności prawnych. Uwaga! Dla celów dowodowych najlepiej sporządzić ją w formie pisemnej.
Najistotniejszym następstwem zawarcia umowy przystąpienia jest wytworzenie się relacji solidarności dłużników. Na tej podstawie przystępujący także nabywa niektóre prawa.
Zgodnie z art. 518 § 1 kc osoba trzecia, która spłaca wierzyciela, nabywa spłaconą wierzytelność do wysokości dokonanej zapłaty:
- jeżeli płaci cudzy dług, za który jest odpowiedzialna osobiście albo pewnymi przedmiotami majątkowymi;
- jeżeli przysługuje jej prawo, przed którym spłacona wierzytelność ma pierwszeństwo zaspokojenia;
- jeżeli działa za zgodą dłużnika w celu wstąpienia w prawa wierzyciela; zgoda dłużnika powinna być pod nieważnością wyrażona na piśmie;
- jeżeli to przewidują przepisy szczególne.
Spłata zadłużenia przez podmiot, który przystąpił do długu, powoduje zatem, że staje się on dla dłużnika wierzycielem, a więc może z dłużnikiem ustalać warunki spłaty długu. Może także zaprzestać jakichkolwiek działań w stosunku do dłużnika, gdyż nie ma przymusu dochodzenia należności. Należy jednak pamiętać, że w takim przypadku roszczenie po określonym upływie czasu się przedawni.
Alternatywa dla darowizny
Przystąpienie do długu stanowi swego rodzaju alternatywę dla darowizny pieniędzy z przeznaczeniem na spłatę zadłużenia, jest to zatem także instytucja bardzo korzystna dla dłużnika. Ale czy może być ona także korzystna dla osoby przystępującej do długu? Oczywiście wszystko zależy od przesłanek, jakimi się kieruje osoba przystępująca do długu.
Korzyść ta może wynikać przede wszystkim (tak jak w przypadku przejęcia długu, o którym poniżej) z chęci uzyskania określonych rzeczy należących do dłużnika, a które stanowią zabezpieczenie spłaty długu. Po zaspokojeniu wierzyciela przystępujący do długu, który go zaspokoił, wchodzi w jego prawa, co oznacza, że także w zakresie ustanowionych prawnych zabezpieczeń. Może zatem domagać się od dłużnika spłaty długu (roszczenie regresowe) lub przeniesienia własności określonych rzeczy w zamian za zwolnienie z długu w całości lub w części.
Uwaga!
Omawiana umowa nie narusza tożsamości istniejącego zobowiązania, a więc nie ma wpływu na okres przedawnienia ani nie powoduje wygaśnięcia innych zabezpieczeń, co ma miejsce przy przejęciu długu, z którym często konstrukcja przystąpienia jest mylona.
Przejęcie czyli zwolnienie
Przejęcie długu zwane również zwolnieniem z długu polega na tym, że osoba trzecia wstępuje na podstawie umowy zawartej na piśmie pod rygorem nieważności, w miejsce dłużnika, który zostaje z długu zwolniony. Oznacza to, że w zasadzie nie można dochodzić spełnienia świadczenia od dotychczasowego zobowiązanego, na miejsce którego wchodzi zupełnie nowy podmiot.
Należy pamiętać o tym, iż następuje zachowanie ciągłości zobowiązania, co przejawia się w tym, iż wierzyciel będzie mógł żądać od przejmującego tego samego, czego mógł żądać od pierwotnie zobowiązanego. Przejęcie nie powoduje umorzenia dotychczasowego zobowiązania, co zostało wyraźnie potwierdzone wielokrotnie w orzecznictwie.
Uwaga!
Zasadniczą różnicą pomiędzy przystąpieniem do długu a przejęciem długu jest to, iż w pierwszym przypadku pierwotny dłużnik nie zostaje zwolniony z zaciągniętego zobowiązania. Dług ciążący na dotychczasowym dłużniku staje się także długiem przystępującego.
Dlatego też sytuacja wierzyciela w żadnym wypadku właściwie nie ulega pogorszeniu, a co za tym idzie, zgoda wierzyciela na zawarcie umowy przystąpienia nie jest warunkiem zawarcia takiej umowy.
Odmiennie jest przy przejęciu długu, gdy następuje zamiana podmiotów po stronie dłużnika – dlatego zgoda wierzyciela jest obligatoryjna.
Ponadto warto także, aby wierzyciel przed wyrażeniem zgody uzyskał zapewnienie dłużnika oraz przejemcy o tym, iż jego stan majątkowy nie kwalifikuje się jako niewypłacalność, oraz potwierdzenie, iż kwota zostanie spłacona zgodnie z terminem wskazanym w umowie. Dodatkowo wierzyciel może zastrzec, że chce uzyskać zabezpieczenie w postaci np. gwarancji dłużnika, iż kwota pieniężna zostanie uiszczona.
Zabezpieczeniem może być także udzielone poręczenie przez dotychczasowego dłużnika.
Czym jest poręczenie
Zdarza się także, że kumulatywne przystąpienie do długu mylone jest z umową poręczenia, która też może stanowić zabezpieczenie kontraktu. Poręczeniem w prawie cywilnym jest umowa zawierająca zobowiązanie poręczyciela wobec wierzyciela do wykonania zobowiązania dłużnika, w razie gdyby ten go nie wykonał.
Zobowiązanie poręczyciela jest subsydiarne i staje się wymagalne dopiero z chwilą opóźnienia się dłużnika głównego ze spełnieniem świadczenia. Ponadto poręczenie wykazuje się cechą akcesoryjności, która uzależnia istnienie i wysokość długu poręczyciela od długu dłużnika głównego.
Przy kumulatywnym przystąpieniu wszyscy dłużnicy odpowiadają za całość zobowiązania (od chwili zawarcia umowy), aż do zaspokojenia. Różnicowanie odpowiedzialności odbywa się dopiero na etapie roszczeń regresowych.
Ewelina Orlińska-Kiedroń prawnik w Kancelarii Radcy Prawnego Joanna Szanser-Smagacz w Krakowie
Komentuje Ewelina Orlińska-Kiedroń prawnik w Kancelarii Radcy Prawnego Joanna Szanser-Smagacz w Krakowie
Reasumując, można stwierdzić, że zarówno przystąpienie do długu, jak i przejęcie długu czy poręczenie mogą stanowić alternatywę dla wierzyciela do długotrwałego dochodzenia należności na drodze sądowej.
Dla dłużnika, który utracił płynność finansową, korzyść jest oczywista, natomiast osoba trzecia wstępująca do długu lub przejmująca dług może być zainteresowana taką instytucją z uwagi na chęć pomocy dłużnikowi lub z powodów czysto materialnych, może okazać się, że jest to także dobry interes dla niej.
Warto mieć na uwadze, aby restrukturyzacja długu obejmowała takie elementy spłaty długu, które pozwolą na wynegocjowanie rozwiązania korzystnego dla wszystkich stron.