Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych: samokontrola i prewencja dla firm

11 stycznia 2019 r. projekt ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych został skierowany do sejmu i wszystko wskazuje na to, że ustawa już niebawem wejdzie w życie. Przewiduje ona zwiększenia zakresu odpowiedzialności, zaostrzenie kar i sankcji, które mogą być nakładane na podmioty zbiorowe (a więc m.in. spółki prawa handlowego) za popełnienie czynów zabronionych oraz narzuca nowe obowiązki związane z wykazaniem dochowania tzw. należytej staranności.

Czytaj także: Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych - surowe kary dla firm coraz bliżej

Obecnie zasady odpowiedzialności podmiotów zbiorowych reguluje ustawa z 2002 r., jednak z uwagi na konstrukcję zasad odpowiedzialności jest ona nieefektywna. W ostatnich latach roczna liczba postępowań przeciwko podmiotom zbiorowym oscylowała w okolicach 20, a wymierzane kary nie przekraczały kilku tysięcy złotych. W związku z tym, pojawiła się potrzeba stworzenia nowej regulacji, która z jednej strony wprowadzi efektywne narzędzia, pozwalające na zwalczanie przestępstw gospodarczych oraz – z drugiej strony – będzie próbą dostosowania polskich regulacji do standardów międzynarodowych.

Analizując projekt nowej ustawy nie sposób oprzeć się wrażeniu, że Ministerstwo Sprawiedliwości, tworząc przedmiotowe przepisy, postanowiło pójść o kilka kroków dalej i stworzyć regulacje, które będą pełniły funkcję represyjną (m.in. w zakresie zasad odpowiedzialności czy kar) ale też będą zmuszały przedsiębiorców do samokontroli i prewencji (m.in. poprzez obowiązek wdrożenia zasad compliance).

Znacznie szerszy zakres

Analizując nowe przepisy z perspektywy zasad odpowiedzialności podmiotów zbiorowych należy podkreślić, że ustawodawca postanowił znacząco rozszerzyć zakres odpowiedzialności, wskazując, że będą one ponosić odpowiedzialność za przestępstwa lub przestępstwa skarbowe popełnione nie tylko przez swoje organy lub członków tych organów, lecz również przez pełnomocników, pracowników czy nawet kontrahentów (w tym zakresie musi zostać wykazana przesłanka osiągnięcia korzyści majątkowej).

Drugim kluczowym elementem nowych przepisów jest bardzo restrykcyjny katalog kar i środków karnych oraz zabezpieczających, które mogą być nakładane na podmioty zbiorowe. (...)

Ustawa przewiduje, że podstawowymi karami są:

• kara pieniężna do 30 mln zł (lub niekiedy nawet 60 mln zł) oraz

• kara w postaci likwidacji podmiotu zbiorowego.

Na przedsiębiorców mogą być nałożone dodatkowo rozmaite środki karne oraz środki zabezpieczające, obejmujące m.in. zakaz promocji i reklamy, zakaz ubiegania się o dotacje, zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne, czy też zakaz prowadzenia określonego rodzaju działalności gospodarczej.

Trzecim z nowych elementów w przepisach jest określenie zasad ponoszenia odpowiedzialności, obejmujące w szczególności możliwość prowadzenia postępowania przeciwko podmiotom zbiorowym niezależnie od uprzedniego skazania danej osoby fizycznej, a nawet w przypadku niewykrycia sprawcy czynu zabronionego, co pozwoli na znacznie szybsze i bardziej efektywne karanie podmiotów zbiorowych.

Koniecznie trzeba podkreślić, że postępowania przeciwko podmiotom zbiorowym będą prowadzone przez prokuraturę, która będzie miała swobodę w ocenie, czy i przeciwko jakim podmiotom prowadzić postępowania (jedną z przesłanek wszczęcia postępowania jest ocena interesu społecznego, której dokonuje wyłącznie prokurator).

Nieodzowne reguły compliance

Obok wskazanych powyżej nowych zasad ponoszenia odpowiedzialności, ustawodawca postanowił o jednoczesnym wprowadzeniu obowiązku podejmowania czynności o charakterze prewencyjnym i niejako zobligował przedsiębiorców do wdrożenia reguł compliance. Prawidłowe wprowadzenie systemu compliance ma zapewnić dochowanie tzw. należytej staranności, a w konsekwencji doprowadzić do ograniczenia lub uniknięcia odpowiedzialności przez podmiot zbiorowy. Jednocześnie, ustawodawca wskazał wprost minimalny zakres systemu compliance, obejmujący:

1) zasady postępowania na wypadek zagrożenia popełnienia czynu lub skutków niezachowania reguł ostrożności;

2) zasady wyboru i nadzoru nad organami podmiotu, kontrahentami i pracownikami;

3) podział kompetencji i odpowiedzialności organów podmiotu oraz podziału kompetencji i obowiązków komórek organizacyjnych podmiotu, jego pracowników oraz osób działających w jego imieniu;

4) ustanowienie wewnętrznego organu nadzorującego przestrzeganie zasad i przepisów regulujących działalność podmiotu (tzw. compliance officer);

5) wprowadzenie tzw. systemu informowania o nieprawidłowościach i ochrony sygnalistów (whistleblowing).

Pół roku na przygotowania

Projektowana ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych (w szczególności poprzez nowy zakres odpowiedzialności oraz szeroki katalog kar) z całą pewnością będzie stanowiła impuls dla przedsiębiorców do nowego spojrzenia na zakres swojej odpowiedzialności, zrewidowania obecnych zasad przestrzegania zgodności oraz wdrożenia systemów compliance, zapewniających dochowanie należytej staranności i ograniczenie ewentualnej odpowiedzialności.

Warto jednocześnie podkreślić, że przedsiębiorcy będą mieli tylko sześć miesięcy od wejścia w życie ustawy na przystosowanie się do nowych obowiązków, a sama ustawa może zostać przyjęta jeszcze w pierwszym kwartale 2019 r.

Marin Zarzycki doradca podatkowy, Partner Zarządzający LTCA