Zatory płatnicze są jednym z największych problemów, z jakimi na co dzień spotykają się w swojej działalności przedsiębiorcy. Problem ten dotyczy większości firm działających na polskim rynku.

Jak wynika z danych wywiadowni gospodarczych, aż 85 proc. przedsiębiorców uważa, że nieterminowe regulowanie zobowiązań jest jedną z największych przeszkód, które utrudniają prowadzenie biznesu. Szczególnie w przypadku małych i średnich przedsiębiorstw problem nieregulowania zobowiązań lub regulowania ich z opóźnieniem jest szczególnie niebezpieczny, bowiem tego typu firmy nie mają wystarczających środków i rezerw walutowych i brak wpłaty za zrealizowane kontrakty może nawet doprowadzić je do upadłości.

Aby uniknąć takich niekorzystnych zjawisk gospodarczych, ustawodawca zdecydował się na wprowadzenie możliwości żądania udzielenia gwarancji zapłaty za roboty budowlane, które ma chronić szczególnie małe i średnie firmy budowlane. To one są najbardziej narażone na upadłość ze względu na zatory płatnicze. Warto podkreślić, że gwarancje zapłaty dotyczą tylko robót budowlanych, a zatem świadczenia polegającego na budowie, przebudowie, montażu, remoncie lub rozbiórce obiektu budowlanego (art. 3 pkt 7 ustawy z 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane, tekst jedn. DzU z 2010 r. nr 243, poz. 1623 ze zm.).

Przykład

Andrzej Zieliński zaplanował budowę hotelu w Bieszczadach. Dopełnił już wszystkich formalności prawnych związanych z inwestycją. Uzyskał pozwolenie na budowę, wybrał wykonawcę robót, a także zamówił materiały budowlane potrzebne do budowy w firmie Bud-Mat. Firma ta wystąpiła jednak do Andrzeja Zielińskiego o udzielenie jej gwarancji zapłaty za dostawę materiałów budowlanych. Inwestor jednak odmówił jej udzielenia. Jego decyzja była prawidłowa, bowiem zgodnie z kodeksem cywilnym nie wszystkim uczestnikom procesu budowlanego przysługuje szersza ochrona w postaci gwarancji zapłaty za roboty budowlane. Przysługuje ona jedynie wykonawcom i podwykonawcom robót. O udzielenie gwarancji zapłaty za wykonane zlecenie nie mogą natomiast wystąpić np. architekci, inżynierowie, urbaniści, geodeci, przedsiębiorcy wynajmujący sprzęt budowlany, rusztowania, czy dostawcy i producenci materiałów budowlanych. Kodeks cywilny nie przyznaje im takich uprawnień.

Gwarancji zapłaty za roboty budowlane inwestor udziela wykonawcy (generalnemu wykonawcy) w celu zabezpieczenia terminowej zapłaty umówionego wynagrodzenia za wykonanie robót budowlanych. Większość ekspertów prawa budowlanego stoi na stanowisku, że poza zakresem regulacji gwarancji zapłaty pozostają umowy o świadczenie usług, podobnych do zlecenia, a więc także umowy o dzieło, obejmujące działania w ramach zastępstwa inwestycyjnego czy prace projektowe. O udzielenie gwarancji mogą więc wystąpić jedynie ci wykonawcy, którzy zawarli na piśmie umowę o roboty budowlane i na jej podstawie realizują zlecone im prace.

Komu przysługują roszczenia

Poza głównym wykonawcą gwarancji zapłaty od wykonawców oraz inwestorów może żądać również podwykonawca robót budowlanych i to na takich samych zasadach jak wykonawcy od inwestorów. Obwarowane jest to jednak obowiązkiem zawarcia przez podwykonawcę umowy o roboty budowlane na piśmie pod rygorem nieważności, na zawarcie której zgodę musi wyrazić inwestor główny. Przed wyrażeniem takiej zgody inwestor powinien dokładnie przemyśleć, czy z ekonomicznego punktu widzenia jest to dla niego korzystne. Wszystko dlatego, że inwestor ponosi solidarną odpowiedzialność wraz z wykonawcą za zapłatę wynagrodzenia należnego podwykonawcy. W praktyce oznacza to, że jeżeli podwykonawca nie uzyska wynagrodzenia za przeprowadzone przez siebie prace, to będzie mógł żądać zapłaty zarówno od wykonawcy, jak i od inwestora. Jakakolwiek modyfikacja tego zapisu w drodze odpowiedniego ukształtowania treści umowy jest niedopuszczalna.

Pod pojęciem inwestora, który ma obowiązek udzielenia gwarancji zapłaty za roboty budowlane, należy rozumieć nie tylko podmioty gospodarcze, ale także osoby fizyczne, które np. zatrudniają firmę budowlaną do wzniesienia swojego domu. Dodatkowa ochrona została rozciągnięta także na inwestycje realizowane przez Skarb Państwa i jednostki samorządu terytorialnego ze środków publicznych.

Koszty po połowie

Wykonawca i podwykonawca robót budowlanych mogą w każdym czasie żądać od inwestora gwarancji zapłaty do wysokości ewentualnego roszczenia z tytułu wynagrodzenia wynikającego z umowy oraz robót dodatkowych lub koniecznych do wykonania umowy i po akceptacji na piśmie przez inwestora. Inwestor nie ma możliwości wyłączenia lub ograniczenia tego prawa. Nie może więc zastrzec, że nie zgadza się na udzielenie gwarancji zapłaty, albo że udzieli takiej ochrony, ale tylko i wyłącznie dla niektórych podmiotów i tylko przed przystąpieniem do wykonania prac.

Inwestor musi udzielić gwarancji w terminie określonym przez wykonawcę, który jednak nie może być krótszy niż 45 dni. Jeżeli wykonawca nie uzyska żądanej gwarancji zapłaty w wyznaczonym przez siebie terminie, nie krótszym niż 45 dni, to wówczas będzie miał prawo odstąpić od umowy z winy inwestora ze skutkiem na dzień odstąpienia. Takie odstąpienie skutkuje powstaniem domniemania prawnego, że niewykonanie robót budowlanych nastąpiło z przyczyn leżących po stronie inwestora. W związku z tym mimo niewykonanych robót budowlanych inwestor nie może odmówić zapłaty wynagrodzenia, jeżeli wykonawca był gotów je wykonać, lecz doznał przeszkody z przyczyn dotyczących inwestora. W takim przypadku inwestor może jednak odliczyć to, co wykonawca oszczędził z powodu niewykonania robót budowlanych. Rozwiązanie to jest analogiczne do tego, jakie zgodnie z art. 639 kodeksu cywilnego obowiązuje w przypadku niewykonania dzieła, jeżeli przyjmujący zamówienie był gotów je wykonać, lecz doznał przeszkody z przyczyn dotyczących zamawiającego w ramach zawartej umowy.

Koszty udzielenia gwarancji zapłaty za roboty budowlane będą ponosić zarówno inwestorzy, jak i wykonawcy, zobowiązani do tego przez podwykonawców oraz sami podwykonawcy, zobowiązani do tego przez dalszych podwykonawców.

Nie można odstąpić

Pomimo kosztów, jakie wiążą się z udzieleniem gwarancji zapłaty, inwestor nie może przez czynność prawną wyłączyć ani ograniczyć prawa wykonawcy do żądania od inwestora gwarancji zapłaty. Odstąpienie inwestora od umowy spowodowane żądaniem wykonawcy przedstawienia gwarancji zapłaty będzie bezskuteczne.

Przykład

Spółdzielnia mieszkaniowa podpisała umowę na remont swoich bloków. Już po zawarciu umowy o roboty budowlane firma budowlana wystąpiła do spółdzielni o udzielenie jej gwarancji zapłaty. Spółdzielnia odpowiedziała, że w związku z takim żądaniem wykonawcy odstępuje od zawartej umowy. Taka decyzja spółdzielni jest jednak bezskuteczna. Zgodnie bowiem z art. 6492 § 2 kodeksu cywilnego odstąpienie inwestora od umowy spowodowane żądaniem wykonawcy przedstawienia gwarancji zapłaty jest bezskuteczne. Zawarta wcześniej umowa o roboty budowlane jest więc nadal ważna i wykonawca może przystąpić do realizacji robót.

W tym kontekście pojawiają się jednak wątpliwości dotyczące tego, jak ocenić odstąpienie od umowy na podstawie art. 395 kodeksu cywilnego, czyli zastrzeżonego odrębnie umownego prawa odstąpienia, jeżeli zostanie ono dokonane po zgłoszeniu żądania udzielenia gwarancji przez wykonawcę robót budowlanych. W doktrynie prawa budowlanego przyjmuje się, że po zgłoszeniu żądania udzielenia gwarancji zapłaty dopuszczalne jest odstąpienie od umowy, ale jedynie wówczas, gdy nie jest ono spowodowane tym żądaniem. W przeciwnym razie cel polegający na przyznaniu dodatkowej ochrony wykonawcom robót budowlanych, jaki chciał osiągnąć ustawodawca, nie zostałby osiągnięty, bowiem większość umów o roboty budowlane zawierałaby zapisy o uprawnieniach do odstępowania od umowy. W praktyce zatem po zgłoszeniu przez wykonawcę robót budowlanych żądania udzielenia gwarancji zapłaty inwestor może odstąpić od umowy, ale jedynie wówczas, gdy np. okaże się, że wbrew wcześniejszym deklaracjom i przedstawianej dokumentacji wykonawca nie dysponuje odpowiednimi uprawnieniami czy kadrą pracowniczą, która gwarantuje prawidłowe i terminowe wykonanie określonych robót budowlanych. W żadnym wypadku odstąpienie od umowy nie może być skutkiem zgłoszenia żądania udzielenia gwarancji zapłaty za roboty budowlane.

Rodzaje zabezpieczeń

Zabezpieczeniem wierzytelności może być w szczególności gwarancja bankowa, gwarancja ubezpieczeniowa, akredytywa bankowa lub poręczenie banku. Są to formy zabezpieczeń szeroko stosowane i ugruntowane w obrocie gospodarczym, mające zapewniać bezpieczeństwo i skuteczność czynności prawnych podejmowanych przez kontrahentów.

Najczęściej spotykaną formą zabezpieczeń jest gwarancja bankowa (ubezpieczeniowa). Jest to jednostronne zobowiązanie gwaranta, że po spełnieniu przez podmiot uprawniony (beneficjenta) określonych warunków zapłaty, które mogą być stwierdzone określonymi w tym zapewnieniu dokumentami, jakie beneficjent załączy do sporządzonego we wskazanej formie żądania zapłaty, bank ten (lub instytucja ubezpieczeniowa) wykona świadczenie pieniężne na rzecz beneficjenta gwarancji bezpośrednio lub za pośrednictwem innego banku.

Rodzaje umów budowlanych

- umowa o generalną realizację inwestycji,

- umowa o generalne wykonawstwo,

- umowa o wykonawstwo częściowe,

- umowa podwykonawcza.

Jak przebiega procedura

- wykonawca może wystąpić z żądaniem gwarancji do inwestora na każdym etapie prac budowlanych,

- Inwestor ma 45 dni na udzielenie gwarancji terminowej zapłaty wynagrodzenia,

- inwestor nie może odstąpić od umowy, jeżeli wykonawca zażąda gwarancji zapłaty; nie może też ograniczyć prawa do żądania gwarancji zapłaty,

- koszty udzielenia gwarancji ponoszą po połowie inwestor i wykonawca,

- jeżeli inwestor nie udzieli gwarancji zapłaty, to wykonawca może odstąpić od umowy i zażądać zapłaty umówionego wynagrodzenia.

Najważniejsze elementy kontraktu

1. Zobowiązanie inwestora do:

- przygotowania robót budowlanych poprzez dostarczenie wykonawcy dokumentacji projektowej i opracowań geodezyjno-kartograficznych oraz dokonanie czynności formalno-technicznych koniecznych do rozpoczęcia robót,

- przekazania terenu budowy,

- odebrania gotowego obiektu,

- zapłaty wynagrodzenia.

2. Zobowiązanie wykonawcy do:

- sprawdzenia dokumentacji projektowej,

- wykonania obiektu zgodnie z dokumentacją projektową, zasadami wiedzy technicznej oraz obowiązującymi przepisami,

- zabezpieczenia terenu budowy,

- oddania obiektu do użytku.