Nie od dziś wiadomo, że niespłacone należności są jednym z największych problemów nękających firmy spedycyjno-transportowe, działające w szeroko rozumianej branży TSL.
Spowolnienie gospodarcze pogłębia proceder nieterminowego regulowania przez kontrahentów należności z tytułu usług przewozu czy spedycji, co powoduje pogarszanie płynności finansowej przedsiębiorstw spedycyjnych i ich podwykonawców, którym spedytorzy w zależności od kondycji finansowej płacą z własnych środków bądź wstrzymują płatności.
Tak więc każdy może trafić na nieuczciwego kontrahenta czy dłużnika o niepewnej sytuacji finansowej. Dlatego warto wiedzieć, w jaki sposób skutecznie zabezpieczyć swoje interesy i wierzytelność. Znajomość przepisów obowiązującego prawa w zakresie dochodzenia i zabezpieczania roszczeń i ich właściwe zastosowanie pomoże w skutecznym egzekwowaniu należności za usługi wykonane przez spedytora bądź przewoźnika.
Nie czekaj, tylko reaguj
Podstawową zasadą jest szybkość reakcji wierzyciela na nieregulowanie zobowiązań przez dłużnika, kontrahenta. Jest to ważne ze względu na terminy przedawnienia roszczeń przewidziane dla umowy przewozu, które są stosunkowo krótkie w porównaniu z ogólnymi terminami przewidzianymi przez kodeks cywilny.
Ponadto sprawne reagowanie na zwłokę w zapłacie ma też znaczenie z uwagi na możliwość zabezpieczenia roszczenia przewoźnika czy spedytora poprzez ustanowienie zastawu na przesyłce niepłacącego kontrahenta.
Ustanowienie zastawu może nastąpić tylko w czasie, kiedy przesyłka faktycznie znajduje się w posiadaniu spedytora/przewoźnika czy jego podwykonawców bądź dopóki posiadają oni stosowne dokumenty dające im uprawnienie do rozporządzania przesyłką. Prawo zastawu wygasa wraz z ustaniem tych okoliczności faktycznych.
Ustawowy zastaw
Prawo przewiduje szereg różnych form zabezpieczenia roszczeń:
- rzeczowych, takich jak weksel, hipoteka, gwarancja, przewłaszczenie na zabezpieczenie, zastaw rejestrowy,
- osobowych, jak np. poręczenie, poddanie się egzekucji w trybie art. 777 kodeksu postępowania cywilnego.
Przy czym zastosowanie tych form zabezpieczenia nie zawsze odpowiada specyfice stosunków w branży TSL. W odpowiedzi na specyfikę tej branży prawo przewozowe i przepisy kodeksu cywilnego przewidują szczególną formę zabezpieczenia należności przedsiębiorców z branży TSL w postaci zastawu na przesyłce. Na czym on polega?
Aby skutecznie i zgodnie z prawem skorzystać z instytucji zastawu, należy:
- sprawdzić, czy wartość przesyłki, na której chcemy dokonać zabezpieczenia poprzez ustanowienie zastawu, jest taka sama jak wartość wierzytelności posiadanych względem kontrahenta/dłużnika; należy pamiętać, że zastaw można ustanowić tylko na części wystarczającej do zabezpieczenia należności, natomiast ustanowienie zastawu na przesyłce o wartości przewyższającej wartość zobowiązań dłużnika skutkować będzie obowiązkiem zapłaty odszkodowania za szkodę wyrządzoną dłużnikowi przez to, że nie mógł on rozporządzać tą częścią przesyłki, która przewyższała wartość jego długów.
- poinformować niezwłocznie dłużnika na piśmie o skorzystaniu z ustawowego prawa zastawu na przesyłce; pismo to będzie stanowić materiał dowodowy w przypadku konieczności wystąpienia przeciwko dłużnikowi na drogę sądową.
- właściwie zakwalifikować umowę – inny jest zakres uprawnień w ramach zastawu dla przewoźnika, inny dla spedytora.
Szeroka ochrona
Zastaw w umowie spedycji uregulowany jest art. 802 kodeksu cywilnego. Zgodnie z jego brzmieniem dla zabezpieczenia roszczeń o przewoźne oraz roszczeń o prowizję, zwrot wydatków i innych należności wynikłych ze zleceń spedycyjnych oraz dla zabezpieczenia takich roszczeń przysługujących poprzednim spedytorom i przewoźnikom przysługuje spedytorowi ustawowe prawo zastawu na przesyłce, dopóki przesyłka znajduje się u niego lub u osoby, która ją dzierży w jego imieniu, albo dopóki może nią rozporządzać za pomocą dokumentów.
To oznacza, że zakres uprawnień spedytora do ustanowienia zastawu obejmuje nie tylko niezapłacone należności wynikające ze spedycji przesyłki aktualnie wykonywanej dla kontrahenta. Spedytor jest uprawniony do ustanowienia zastawu na przesyłce również w celu zabezpieczenia wierzytelności wynikających z jakichkolwiek innych zleceń spedycyjnych wykonywanych dla danego kontrahenta, a także dla zabezpieczenia roszczeń poprzednich spedytorów i przewoźników.
Tylko z konkretnej umowy
W przeciwieństwie do stosunkowo szerokiego wachlarza należności spedytora w przypadku przewoźnika ustawowy zastaw na przesyłce może być ustanowiony jedynie dla zabezpieczenia roszczeń wynikających z umowy przewozu konkretnej przesyłki. Przewoźnik nie może ustanowić zastawu na przesyłce dla zabezpieczenia zaległych należności dotyczących innych przesyłek, niż przesyłka na której zastaw został/będzie ustanowiony.
Taki stan rzeczy wynika z przepisów kodeksu cywilnego regulujących umowę przewozu (art. 790), a także z ustawy – prawo przewozowe (art. 57). Oba akty prawne wskazują, że zastaw na przesyłce ustanawia się dla zabezpieczenia roszczeń wynikających z umowy przewozu. Przy czym prawo przewozowe wyłącza możliwość ustanawiania zastawu na przesyłkach organów władzy i administracji państwowej, organów wymiaru sprawiedliwości i ścigania.
Właściwa kwalifikacja
W konsekwencji różnych zakresów uprawnień w ustanawianiu zastawu na przesyłce przez spedytora i przewoźnika ważne jest, aby właściwie określić charakter umowy zawartej ze zleceniodawcą-dłużnikiem. Niewłaściwe zakwalifikowanie umowy przewozu jako umowy spedycyjnej i ustanowienie zastawu w szerszym zakresie np. dla zabezpieczenia roszczeń z tytułu innych zleceń może skutkować obowiązkiem naprawienia szkody w przypadku, gdy taka wyniknie dla zleceniodawcy z zatrzymania przesyłki.
Pamiętać należy, że dla rozróżnienia obu typów umów decydujące znaczenie ma treść zobowiązania. Jeśli treścią stosunku zobowiązaniowego łączącego strony jest wykonanie przewozu, a nie jedynie jego organizacja, należy uznać, że strony zawarły umowę przewozu.
Takie zapatrywanie znajduje swoje potwierdzenie w orzecznictwie sądowym na tle przepisów konwencji o umowie międzynarodowego przewozu drogowego towarów, w którym przyjmuje się, że strona działa jako przewoźnik, a nie jako spedytor, jeżeli w momencie zawierania umowy wyraźnie nie zastrzegła swojemu kontrahentowi, że występuje jako spedytor, gdy zlecenie obejmuje przewiezienie towaru, a nie zawarcie umowy przewozu z innym podmiotem (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 4 grudnia 2003 r., I ACa 696/03).
Orzeczenie sądu
Często informacja o ustanowieniu zastawu i zatrzymaniu przesyłki działa motywująco na dłużnika. Dochodzi wówczas do zapłaty zaległej należności. Co jednak, gdy ustanowienie zastawu nie zmobilizuje dłużnika? Jak skutecznie dokonać egzekucji z przedmiotu zastawu?
Aby dokonać tego zgodnie z przepisami, konieczne jest uzyskanie tytułu wykonawczego i skierowanie sprawy do komornika sądowego w celu przeprowadzenia egzekucji. Konieczne jest więc wystąpienie do sądu z pozwem przeciwko dłużnikowi o zapłatę zaległej należności. Po wydaniu wyroku bądź nakazu zapłaty i otrzymaniu klauzuli wykonalności można kierować sprawę do postępowania egzekucyjnego, wskazując jako mienie do egzekucji przesyłkę stanowiącą przedmiot zastawu.
Z perspektywy każdego wierzyciela instytucją, która znacząco wpływa na bezpieczeństwo dochodzenia roszczeń, jest przedawnienie. Dla branży transportowej kontrola upływu okresu przedawnienia jest o tyle istotna, że przepisy regulujące kwestie przedawnienia w przewozie krajowym i międzynarodowym skróciły okres przedawnienia w stosunku do ogólnych zasad prawa cywilnego. Czujność wierzycieli jest rekomendowana, gdyż występując z roszczeniem, które uległo przedawnieniu, ryzykują, że dłużnik może skutecznie uchylić się od spełnienia świadczenia, podnosząc zarzut przedawnienia.
Ogólne uregulowania dotyczące przedawnienia roszczeń są w przepisach kodeksu cywilnego. W braku regulacji szczególnych termin przedawnienia roszczeń wynosi 10 lat, a dla roszczeń o świadczenia okresowe i roszczenia związane z prowadzeniem działalności gospodarczej przedawnienie wynosi 3 lata.
Przepisy krajowe i międzynarodowe (konwencja CMR) regulujące przewóz znacznie skróciły okres przedawnienia roszczeń wynikających z umowy przewozu i co do zasady wynosi on jeden rok. Wyjątki stanowią:
- roszczenia wynikłe ze zwłoki w przewozie krajowym, bowiem dla nich przewidziano okres przedawnienia rozpoczynający bieg po upływie 2 miesięcy od dnia wydania przesyłki,
- roszczenia w przewozie krajowym pomiędzy przewoźnikami, które przedawniają się z upływem 6 miesięcy od dnia, w którym przewoźnik naprawił szkodę, albo od dnia, w którym wytoczono przeciwko niemu powództwo.
Konwencja CMR przewiduje wydłużenie przedawnienia do 3 lat w przypadkach złego zamiaru lub niedbalstwa.
Od kiedy biegnie
Chwilą, od którego prze- dawnienie zaczyna biec, jest moment wymagalności roszczenia, tj. dzień następujący po dniu, w którym upłynął termin płatności świadczenia. Te terminy określają przepisy prawa przewozowego, uzależniając je od tytułu, z którego roszczenie jest należne. Co ciekawe, w przypadku najpopularniejszych roszczeń, tj. o zapłatę przewoźnego, w polskim prawie przewozowym ten termin nie jest nigdzie wskazany.
Niemniej jednak należy przyjąć, iż zaczyna on bieg od dnia następującego po dniu, który zgodnie z fakturą jest terminem jej płatności. Według konwencji CMR termin ten zaczyna biec po upływie trzymiesięcznego terminu od dnia zawarcia umowy.
Warto pamiętać, że z upływem okresu przedawnienia przepisy regulujące przewóz w prawie krajowym i międzynarodowym wiążą różne skutki. Według zasad obowiązujących w prawie krajowym upływ okresu przedawnienia powoduje, że dłużnik może skutecznie uchylić się od zapłaty przedawnionego świadczenia, podnosząc ww. zarzut w postępowaniu przed sądem. Niemniej przedawnienie roszczenia nie stanowi przesłanki zamykającej drogę do postępowania sądowego.
Sąd bowiem przedawnienie roszczenia bierze pod uwagę jedynie na zarzut pozwanego, nie zaś z urzędu. To oznacza, że jeżeli zarzut przedawnienia nie zostanie przez dłużnika podniesiony, sąd uwzględni roszczenie wierzyciela. Regulacje dotyczące międzynarodowych stosunków w przewozie, tj. konwencja CMR, idą dalej. Przedawnione roszczenie w przewozie międzynarodowym przestaje istnieć. Co oznacza, że nie nadaje się do dochodzenia przed sądem.
Nieodwracalne skutki
Z uwagi na niezbyt długi okres przedawnienia roszczeń w prawie przewozowym, a w szczególności z uwagi na nieodwracalne skutki jego upływu dla roszczeń wierzycieli, ważna jest znajomość środków, które mogą okres przedawnienia zawiesić.
Do środków o skutku zawieszającym przedawnienie należą reklamacja i wezwanie do zapłaty. Przewidziane są zarówno w prawie krajowym, jak i Konwencji CMR. W polskim prawie przewozowym reklamacja/wezwanie zawiesza bieg przedawnienia od dnia ich wniesienia do momentu odrzucenia pisma przez przewoźnika, z tym ograniczeniem, że przewoźnik ma maksymalnie 3 miesiące na rozpatrzenie reklamacji, podczas gdy na gruncie konwencji CMR brak jest ograniczeń czasowych.
Grażyna Sylwestrzak radca prawny i partner w firmie prawniczej Kochański Zięba Rapala i Partnerzy
Komentuje Grażyna Sylwestrzak, radca prawny i partner w firmie prawniczej Kochański Zięba Rapala i Partnerzy
Kiedy podsumujemy kwestię przedawnienia roszczeń z zakresu prawa przewozowego, ważne jest uzmysłowienie sobie kilku praktycznych zasad, które pozwolą na skuteczne wystąpienie z roszczeniem przeciwko dłużnikowi.
I tak przede wszystkim trzeba ustalić, czy roszczenie wynika z przewozu międzynarodowego czy krajowego oraz tytuł i podstawy roszczenia w celu prawidłowego obliczenia, kiedy roszczenie się przedawni.
Następnie ważna jest stała kontrola roszczenia po to, aby nie dopuścić do jego przedawnienia. Pamiętajmy o skutkach przedawnienia, czyli braku możliwości skutecznego dochodzenia go przed sądem lub braku możliwości dochodzenia w ogóle przedawnionego roszczenia.
Warto też pamiętać o zastosowaniu środków zawieszających bieg przedawnienia w postaci wezwania do zapłaty/reklamacji. To instytucja, której zastosowanie jest obligatoryjne. Jej zaletą jest dodatkowy czas, który zyskujemy, gdy roszczenie może się lada dzień przedawnić, a konieczne jest zgromadzenie dodatkowych informacji, dokumentów, dowodów niezbędnych do skutecznego prowadzenia postępowania przed sądem.
Nie zapominajmy, że potwierdzenie skierowania wezwania do zapłaty/reklamacji do dłużnika jest niezbędne w celu dochodzenia roszczeń przed sądem. Brak dołączonego wezwania bądź reklamacji do pozwu skutkuje zwrotem pozwu bez jego rozpoznania.
