Osoba odpowiedzialna za bezpieczeństwo i higienę pracy, która nie wypełnia obowiązków z tym związanych, i przez to naraża pracownika na utratę życia lub uszczerbek na zdrowiu, popełnia przestępstwo.
Wszystkie roboty budowlane są uznawane za prace szczególnie niebezpieczne. Jednoznacznie przesądza o tym rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Taki sam charakter mają prace rozbiórkowe, remontowe i montażowe. Rodzi to określone konsekwencje i obowiązki.
Podział obowiązków
Przede wszystkim uczestnicy procesu budowlanego mają obowiązek współdziałać ze sobą w zakresie bhp w procesie przygotowania i realizacji budowy. Stosowanie niezbędnych środków ochrony indywidualnej obowiązuje wszystkie osoby przebywające na terenie budowy. Nadzór nad bezpieczeństwem i higieną pracy na stanowiskach pracy sprawują odpowiednio kierownik robót oraz mistrz budowlany, stosownie do zakresu obowiązków.
Uczestnicy procesu budowlanego powinni pamiętać, że prace lub działania maszyn i innych urządzeń technicznych powinny być organizowane w sposób nie narażający pracowników na niebezpieczeństwa i uciążliwości wynikające z prowadzonych robót, z jednoczesnym zastosowaniem szczególnych środków ostrożności. Teren prowadzenia takich robót powinien być wydzielony i oznakowany.
W miejscach niebezpiecznych należy umieścić znaki informujące o rodzaju zagrożenia oraz stosować środki zabezpieczające przed skutkami zagrożeń, jak np. siatki, bariery. Pracodawca, u którego mają być prowadzone roboty, i osoba kierująca robotami powinni ustalić w podpisanym protokole szczegółowe warunki bhp, z podziałem obowiązków w tym zakresie. Muszą oni poinformować o tym pracowników przebywających lub mogących przebywać na terenie prowadzenia prac albo w jego sąsiedztwie.
Do obowiązków inwestora należy zorganizowanie procesu budowy z uwzględnieniem zasad bhp. W szczególności musi on zapewnić opracowanie projektu budowlanego, powołać kierownika budowy, zapewnić opracowanie planu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia, a także zapewnić wykonanie i odbiór robót. Natomiast do obowiązków kierownika budowy należy sporządzenie lub zapewnienie sporządzenia, przed rozpoczęciem budowy, planu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia, który nazywany jest planem BIOZ.
Plan bezpieczeństwa i ochrony zdrowia
Plan BIOZ powinien uwzględniać specyfikę obiektu i warunki prowadzenia robót. Jego celem jest zapewnienie bezpieczeństwa na budowie i ochrona zdrowia pracowników.
Plan BIOZ jest obowiązkowy podczas wykonywania robót, których przewidywany czas wykonywania przekracza 30 dni roboczych i jednocześnie jest przy nich zatrudnionych co najmniej 20 pracowników albo, na której planowany zakres robót przekracza 500 osobodni. Wymagany jest on także w przypadku wykonywania rodzajów robót budowlanych określonych w rozporządzeniu w sprawie informacji dotyczącej bezpieczeństwa i ochrony zdrowia oraz planu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia >patrz ramka.
Plan BIOZ składa się ze strony tytułowej, części opisowej, rysunkowej sporządzonej na kopii projektu zagospodarowania działki lub terenu, jeżeli jest wymagany zgodnie z prawem budowlanym. Strona tytułowa powinna zawierać: nazwę i adres obiektu budowlanego, imię i nazwisko lub nazwę inwestora oraz jego adres, a także imię i nazwisko oraz adres projektanta, sporządzającego informację. Natomiast część opisowa powinna zawierać takie informacje jak:
- zakres robót oraz kolejność realizacji obiektów,
- wykaz istniejących obiektów,
- wskazanie elementów zagospodarowania działki lub terenu, które mogą stwarzać zagrożenie bezpieczeństwa i zdrowia ludzi,
- wskazanie dotyczące przewidywanych zagrożeń występujących podczas realizacji robót, określające skalę i rodzaje zagrożeń oraz miejsce i czas ich wystąpienia,
- wskazanie sposobu prowadzenia instruktażu pracowników przed przystąpieniem do realizacji robót szczególnie niebezpiecznych,
- wskazanie środków technicznych i organizacyjnych, zapobiegających niebezpieczeństwom wynikającym z wykonywania robót budowlanych w strefach szczególnego zagrożenia zdrowia lub w ich sąsiedztwie, w tym zapewniających bezpieczną i sprawną komunikację, umożliwiającą szybką ewakuację na wypadek pożaru, awarii i innych zagrożeń.
W planie BIOZ nie zamieszcza się danych dotyczących obiektów lub części tych obiektów służących obronności lub bezpieczeństwu, które mogą ujawnić charakter, przeznaczenie i ich nazwę. W planie mogą być wprowadzane zmiany. Przed ich wprowadzeniem kierownik musi jednak zamieścić adnotację określającą przyczyny ich wprowadzenia.
Oczywiście plan BIOZ nie zabezpiecza przestrzegania bhp na budowie. Jest on tylko pierwszym elementem działalności, która obejmuje: planowanie, przygotowanie działania, realizację i nadzór oraz kontrolę na budowie. W celu zagwarantowania skutecznej kontroli czy prace na budowie prowadzone są zgodnie z normami bhp inwestor jest obowiązany zawiadomić o zamiarze rozpoczęcia robót właściwego inspektora pracy. Powinno to nastąpić na 7 dni przed rozpoczęciem budowy lub rozbiórki.
Surowa odpowiedzialność karna
Prowadzenie robót zgodnie z wszystkimi zasadami bhp i dopełnienie wszystkich związanych z tym obowiązków, jak przygotowanie planu BIOZ, jest ważne nie tylko z tego względu, że zmniejsza ryzyko wystąpienia wypadków, a więc zwiększa bezpieczeństwo pracowników. Przestrzeganie tych przepisów pozwala także inwestorowi i kierownikowi budowy na uniknięcie konsekwencji związanych z odpowiedzialnością karną.
Zgodnie bowiem z art. 220 kodeksu karnego osoba, która jest odpowiedzialna za bezpieczeństwo i higienę pracy i nie dopełnia wynikającego stąd obowiązku i przez to naraża pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Karalne jest także nieumyślne popełnienie tego przestępstwa. W takiej sytuacji sprawca może zostać ukarany grzywną, karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Natomiast karze nie będzie podlegała osoba, która dobrowolnie uchyliła grożące niebezpieczeństwo.
Sprawcą tego przestępstwa może być wyłącznie osoba, która jest odpowiedzialna za bhp. Chodzi o pracodawców bądź osoby zarządzające zakładem pracy, kierowników komórek organizacyjnych – majstrów i brygadzistów oraz pracowników służby bhp. Przestępstwa tego nie może popełnić szeregowy pracownik. W przypadku realizacji robót budowlanych, prac rozbiórkowych, remontowych i montażowych do odpowiedzialności z tego przepisu może zostać pociągnięty m.in. inwestor i kierownik budowy.
Sposób działania sprawcy
Przestępstwo to polega na niedopełnieniu obowiązku wynikającego z przepisów o bhp, wskutek czego dochodzi do narażenia pracownika na niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu.
Jak podkreślił Sąd Najwyższy w wyroku z 6 maja 2002 r. (IV KKN 352/98) warunkiem koniecznym do powstania odpowiedzialności karnej będzie istnienie związku przyczynowo-skutkowego między niedopełnieniem przez sprawcę obowiązku z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy a stanem konkretnego niebezpieczeństwa dla pracownika. Co ważne, przestępstwo to ma charakter materialny (skutkowy).
Skutkiem zachowania sprawcy musi być narażenie pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. Zgodnie z art. 156 kodeksu karnego ciężkim uszczerbkiem na zdrowiu jest pozbawienie człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia, albo inne ciężkie kalectwo, ciężka choroba nieuleczalna lub długotrwała, choroba realnie zagrażająca życiu, trwała choroba psychiczna, całkowita albo znaczna trwała niezdolność do pracy w zawodzie lub trwałe, istotne zeszpecenie lub zniekształcenie ciała.
Przestępstwo naruszenia obowiązków bhp może być popełnione przez zaniechanie, gdy np. kierownik budowy nie sporządzi lub nie zapewni sporządzenia planu BIOZ, jak też przez działanie, jeśli sprawca wykonał określony obowiązek niewłaściwie, gdy np. inwestor zorganizował proces budowy, ale w sposób nie zapewniający bezpieczeństwa.
W przypadku robót budowlanych ważna jest odpowiedź na pytanie czy pracodawca jest odpowiedzialny za przestępstwo z art. 220 k.k. jedynie w sytuacji, gdy naraża swojego pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, czy także, gdy takim narażeniom uległ inny pracownik znajdujący się na budowie. W tej branży jest to ważny problem praktyczny, bowiem w przypadku zdecydowanej większości inwestycji, realizowane są one nie tylko przez głównych wykonawców, ale także przez podwykonawców zatrudnionych przez różne podmioty.
Odpowiadając na to pytanie, wyraźnie należy wskazać, że w przypadku tego przestępstwa pokrzywdzonym może być nie tylko pracownik firmy, w której nastąpiło naruszenie przepisów bhp, ale także pracownik zatrudniony w innej firmie, który znalazł się na terenie objętym kontrolą firmy, która dopuściła się naruszeń. Jeżeli zatem pracownik podwykonawcy zostanie przydzielony do brygady zatrudnionych przez głównego wykonawcę i ulegnie wypadkowi, to do odpowiedzialności będzie mogła zostać pociągnięta osoba odpowiedzialna za bhp głównego wykonawcy. Bez znaczenia jest, że pracownik był zatrudniony przez podwykonawcę, a nie głównego wykonawcę.
Przestępstwo niedopełnienia obowiązku w zakresie bhp jest ścigane z oskarżenia publicznego.
Gdzie występują zagrożenia
Sporządzenie planu BIOZ jest konieczne m.in. w przypadku realizowania robót:
- przy których wykonywaniu występuje ryzyko upadku z wysokości ponad 5,0 m,
- rozbiórki obiektów budowlanych o wysokości powyżej 8 m,
- wykonywanych na terenie czynnych zakładów przemysłowych,
- montażu, demontażu i konserwacji rusztowań przy budynkach wysokich i wysokościowych,
- wykonywanych przy użyciu dźwigów lub śmigłowców,
- prowadzonych na obiektach mostowych (montaż elementów konstrukcyjnych czy fundamentowanie podpór),
- wykonywanych pod lub w pobliżu przewodów linii elektroenergetycznych, w odległości liczonej poziomo od skrajnych przewodów – np. 3 m dla linii o napięciu znamionowym nieprzekraczającym 1 kV,
- wykonywanych w pobliżu linii kolejowych,
- prowadzonych w temperaturze poniżej –10°C,
- polegających na usuwaniu i naprawie wyrobów budowlanych zawierających azbest,
- remontowych i rozbiórkowych obiektów, w których były realizowane procesy technologiczne z użyciem izotopów,
- budowy i remontu: linii kolejowych, sieci trakcyjnej i linii zasilającej sieć trakcyjną i urządzenia elektroenergetyczne, linii i urządzeń sterowania ruchem kolejowym, sieci telekomunikacyjnych, radiotelekomunikacyjnych i komputerowych, związanych z prowadzeniem ruchu kolejowego,
- wykonywanych na obszarze kolejowym w warunkach prowadzenia ruchu kolejowego,
- stwarzających ryzyko utonięcia pracowników,
- prowadzonych w studniach, pod ziemią i w tunelach,
- wykonywanych przez kierujących pojazdami zasilanymi z linii napowietrznych,
- wykonywanych w kesonach, z atmosferą wytwarzaną ze sprężonego powietrza,
- wymagających użycia materiałów wybuchowych,
- prowadzonych przy montażu i demontażu ciężkich elementów prefabrykowanych – roboty, których masa przekracza 1 tonę.
Arkadiusz Jaraszek asesor Prokuratury Rejonowej Warszawa-Ochota w Warszawie
Komentuje Arkadiusz Jaraszek, asesor Prokuratury Rejonowej Warszawa-Ochota w Warszawie
Każdy ma prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Jest to konstytucyjna zasada określona w art. 66 ust. 1 ustawy zasadniczej. Zasada bezpiecznej pracy została uznana również za jedną z podstawowych zasad prawa pracy.
Szczegółowe obowiązki pracodawcy w tym zakresie określa kodeks pracy w dziale dziesiątym, poświęconym bezpieczeństwu i higienie pracy. Dodatkowe obowiązki pracodawców zostały również określone w przepisach branżowych, jak np. w rozporządzeniu w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania robót budowlanych.
Jest to konieczne ze względu na specyfikę różnych branż i inne zasady oraz warunki wykonywania prac w danych zawodach. Aby zasada bezpiecznej pracy była stosowana w praktyce przez pracodawców ustawodawca zdecydował, że jej złamanie jest przestępstwem ściganym z urzędu.
Podstawa prawna:
- Rozporządzenie ministra infrastruktury z 6 lutego 2003 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania robót budowlanych DzU nr 47, poz. 401 ze zm. art. 18, 21a i 22
- Ustawa z 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane tekst. jedn. Dz U z 2010 r. nr 243, poz. 1623 ze zm.
– Kodeks karny DzU nr 88, poz. 553 ze zm. § 82 i 83
