Podejmując rozważania o istocie i celu kar porządkowych uregulowanych w kodeksie postępowania karnego, w orzecznictwie wyjaśniono, że kary te mają na celu zabezpieczenie prawidłowego toku procesu przez wymuszenie spełnienia określonych obowiązków procesowych (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 16 maja 2012 r., II AKz 296/12, LEX nr 1220222; w tym przypadku rozważano obowiązek stawiennictwa i zaznaczono, że do podstawowych obowiązków procesowych osoby wezwanej w charakterze świadka należy stawienie się w dniu i o czasie wskazanym w wezwaniu oraz pozostawanie do dyspozycji organu procesowego przez czas niezbędny do przeprowadzenia zaplanowanych czynności procesowych).
W innym orzeczeniu Sąd Najwyższy zauważył też, że celem kar porządkowych jest wymuszenie wykonania obowiązku procesowego, a oddziaływania prewencyjne stosuje się jedynie wtedy, gdy nie rezygnując z dowodu, sięga się po informacje od innej osoby jako ich źródła (postanowienie SN z 12 lutego 2009 r., WZ 5/09, LEX nr 608970 wraz z orzecznictwem powołanym w jego uzasadnieniu). Takie stanowisko wyrażono wcześniej w orzecznictwie sądów powszechnych, wyjaśniając przy tym, że do kar porządkowych stosuje się zwykłe zasady karania, tj. słuszności i celowości (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 15 stycznia 2004 r., II AKa 24/03, LEX nr 103950, a także postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 28 lutego 2007 r., II AKz 61/07, LEX nr 269367).
Oceniając charakter kary pieniężnej wobec osoby kierującej instytucją i będącej sędzią, wyjaśniono, iż taka kara porządkowa ma charakter przymuszający do wykonania polecenia – tu akurat Sądu Najwyższego – nie jest zatem równoznaczna z pociągnięciem do odpowiedzialności karnej, przed czym ukaranego chroniłby immunitet sędziowski (art. 181 Konstytucji RP). Kara porządkowa w takim przypadku stricte skierowana jest do osoby kierującej instytucją mającą obowiązek udzielenia pomocy organowi prowadzącemu postępowanie karne, która bezpodstawnie nie udziela pomocy w wyznaczonym – tu – przez Sąd Najwyższy terminie (postanowienie SN z 6 czerwca 2023 r., IV KK 193/22, zob. też postanowienie SN z 8 listopada 2022 r., I KO 42/22, orzecznictwo SN dostępne pod adresem www.sn.pl poza wyraźnie wskazanymi źródłami).
W orzecznictwie sądów powszechnych wyjaśniono z kolei, że sięganie po karę pieniężną jest usprawiedliwione tylko wówczas, gdy nie istnieją jakiekolwiek wątpliwości co do tego, iż podmiot wezwany do wykonania polecenia sądu rzeczywiście bezpodstawnie uchyla się od wykonania ciążącego na tym podmiocie obowiązku. Nie ma podstaw do nałożenia kary porządkowej wtedy, gdy istnieją powody do odmówienia wykonania polecenia sądu, zaś w takiej sytuacji nałożenie kary oznacza rozstrzygnięcie problemu prawnego przy pomocy niewłaściwego narzędzia, tj. środka o charakterze represyjnym, zamiast za pomocą właściwego sposobu, tj. poprzez odpowiednią argumentację prawną (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 23 lipca 2012 r., II AKz 311/12, LEX nr 1227600).
Analizując możliwość zastosowania kary porządkowej wobec obrońcy lub pełnomocnika w wypadkach szczególnych ze względu na ich wpływ na przebieg czynności, o której mowa w art. 285 § 1a k.p.k., uznano, że z uwagi na to, iż jest to przepis o charakterze represyjnym, należy wykładać go ściśle, wręcz zawężająco, a to powoduje, że nałożenie na obrońcę kary porządkowej może nastąpić wtedy, gdy bez należytego usprawiedliwienia nie stawił się na wezwanie organu prowadzącego postępowanie albo bez zezwolenia tego organu oddalił się z miejsca czynności przed jej zakończeniem, jeżeli zachowanie to miało wpływ na przebieg czynności (postanowienie SN z 3 kwietnia 2014 r., WZ 5/14).
Problem ten znalazł odzwierciedlenie również w judykaturze sądów powszechnych, w której nadmieniono, że wprawdzie ustawodawca nie sprecyzował kryteriów stosowania kary porządkowej (kary pieniężnej), ale przyjmuje się, iż przy orzekaniu należy respektować adekwatne okoliczności, jak w przypadku innych kar, w zależności od wagi naruszonego obowiązku procesowego, nasilenia złej woli uczestnika procesu, zasady proporcjonalności. Nałożenie kary porządkowej (kary pieniężnej) ma zawsze charakter fakultatywny, dlatego sąd stosuje je według swego uznania w celu wyegzekwowania wykonania obowiązków procesowych. Pieniężna kara porządkowa przewidziana w art. 285 § 1a k.p.k. ma charakter represji jako reakcji na niedopełnienie określonego obowiązku przez przedstawiciela procesowego (obrońcę lub pełnomocnika), więc sąd powinien ocenić nie tylko to, czy usprawiedliwienie przedłożone przez osobę wezwaną do stawiennictwa może być uwzględnione, ale także to, czy pomimo braku takiego wystarczającego usprawiedliwienia celowe jest nakładanie kary pieniężnej za niestawiennictwo.
W pierwszej kolejności należy sięgać do instytucji sygnalizacji uchybień dostrzeżonych w postępowaniu karnym, jakim jest obowiązek zawiadomienia określonych podmiotów (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 19 kwietnia 2018 r., II AKz 214/18, OSASz 2018/2/27–38, LEX nr 2541057). Jeżeli niestawiennictwo obrońców na rozprawie jest nieusprawiedliwione i w realny sposób uniemożliwia rozpoczęcie procesu oskarżonego, a ponadto doprowadza do odwołania rozprawy wyznaczonej na dzień następny, innymi słowy, skoro z powodu nieusprawiedliwionej nieobecności obrońców niemożliwe jest przeprowadzenie zaplanowanych czynności procesowych (w tym dowodowych) na dwóch terminach rozprawy, to bez wątpienia zachodzi szczególny wypadek, o którym mowa w art. 285 § 1a k.p.k. (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 3 lutego 2016 r., II AKz 15/16, orzecznictwo sądów powszechnych dostępne w Portalu Orzeczeń Sądów Powszechnych pod adresem https://orzeczenia.ms.gov.pl/, poza wyraźnie wskazanymi źródłami).
Przedmiotem wypowiedzi Sądu Najwyższego była również kara porządkowa aresztu, co do której podkreślono, że stwierdzenie stanu upoważniającego sąd do sięgnięcia po ten najsurowszy rodzaj kary porządkowej może i powinno być oceniane na tle całokształtu realiów zachowania konkretnego świadka. Stwierdzenie stanu uporczywego uchylania się przez świadka od złożenia zeznania może być dokonane nie tylko na podstawie jego długotrwałego niestawiennictwa na kolejnych wyznaczanych terminach rozpraw, ale też na podstawie jednego czy dwóch nieusprawiedliwionych niestawiennictw w sytuacji, gdy poprzedzające to niestawiennictwo zachowanie świadka przemawia za tezą, iż celowo utrudnia on doręczenie mu zawiadomienia o terminie rozprawy. Z kolei dla sądu odwoławczego dodatkowych ocen w tym zakresie może dostarczyć również zachowanie świadka w toku dalszego postępowania, tj. tego, które nastąpiło już po zastosowaniu kary porządkowej (postanowienie SN z 25 listopada 2005 r., VI KZ 3/05, LEX nr 569423).
W orzecznictwie sądów powszechnych wyjaśniono też, że pojęcie uporczywości zawiera zarówno wielokrotność uchylania się od wykonania powinności, jak i świadomość niweczenia tym możliwości osiągnięcia stanu założonego przez prawo, zaś skoro środek ten jest wyjątkowy, to karę należy uchylić wtedy, gdy zajdzie przekonanie, iż świadek stawi się na rozprawę zgodnie z jego obowiązkiem złożenia zeznań (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 13 grudnia 2000 r., II AKz 289/00, LEX nr 46065, postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 15 maja 2002 r., II AKz 476/02, LEX nr 56969, postanowienie SA w Krakowie z 19 kwietnia 2006 r., II AKz 117/06, LEX nr 183433, postanowienie SA w Krakowie z 21 marca 2017 r., II AKz 65/17, LEX nr 2358147).
Omówienia wymagał również przypadek niewydania określonego przedmiotu. Dostrzeżono, że wówczas, gdy organ prowadzący postępowanie karne zażąda wydania określonego przedmiotu w terminie przez ten organ wyznaczonym (art. 287 § 1 k.p.k.), który jest w ocenie właściwego sądu konieczny do rozstrzygnięcia określonej sprawy (w tym przypadku akt osobowych sędziego, które bezspornie są przedmiotem), to bezpodstawne uchylenie się od wykonania takiego zobowiązania może skutkować nałożeniem sankcji określonej w art. 285 § 1 k.p.k. w zw. z art. 287 § 1 k.p.k. (postanowienie SN z 6 kwietnia 2023 r., V KK 562/22).
Już wcześniej wyjaśniano, że w związku ze znaczeniem dokumentów w sprawie karnej istnieje procesowy obowiązek ich wydania na żądanie sądu lub prokuratora, a w przypadkach niecierpiących zwłoki także na żądanie policji lub innego uprawnionego organu, i regułą jest wezwanie do dobrowolnego wydania rzeczy (dokumentu), jednak w razie odmowy można przeprowadzić ich odebranie, a na osobę, która odmawia wydania dokumentów, może zostać nałożona kara pieniężna do 3000 zł, zaś w przypadku uporczywego uchylania się od wydania dokumentu można niezależnie od kary pieniężnej zastosować aresztowanie zobowiązanego do jego wydania na czas nieprzekraczający 30 dni (postanowienie SN z 11 lipca 2016 r., WA 1/16).
Zwrócić jednak należy uwagę na kilka zastrzeżeń poczynionych w orzecznictwie. Jedno z nich dotyczyło zastraszenia i w takiej sytuacji Sąd Najwyższy wyraził przekonanie, że ze szczególną ostrożnością należy rozważać stosowanie sankcji wymuszających w postaci kary pieniężnej czy aresztu, gdy prawdopodobne jest, iż uchylanie się świadka od złożenia zeznań wywołane zostało jego zastraszeniem, a w takich warunkach pożądane jest z reguły odstępowanie od sięgania po wskazane środki przymusu (postanowienie SN z 7 stycznia 2009 r., III KK 240/08, LEX nr 486197).
Kolejne zastrzeżenie dotyczyło usprawiedliwienia niestawiennictwa i zaznaczono tu, że czym innym jest wskazanie przyczyny niestawiennictwa, a czym innym jego usprawiedliwienie, gdyż nie każda podana przyczyna może zostać uznana przez sąd za usprawiedliwioną w rozumieniu art. 285 § 1a k.p.k. (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 17 listopada 2020 r., V ACa 260/20).
Uwagę poświęcono też niesłusznemu aresztowaniu, stwierdzając, że uwzględniając specyfikę takiego środka przymusu, związanego z pozbawieniem wolności i służącego realizacji celów procesu karnego, niewątpliwie niesłuszne będzie takie aresztowanie z art. 287 § 2 k.p.k., które oceniane ex nunc, a nie tylko w kontekście okoliczności istniejących w chwili zastosowania, nastąpiło mimo braku przesłanek je warunkujących (art. 287 § 2 k.p.k., art. 170 k.p.k.) lub trwało z przekroczeniem czasu pomimo ustania warunków czy zaistnienia podstaw do uchylenia – np. spełnienie obowiązku, zakończenie postępowania – lub wstrzymania wykonania postanowienia – złożenie zażalenia (wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 20 kwietnia 2011 r., II AKa 104/11).
W orzecznictwie zwrócono też uwagę na możliwą niewspółmierność środków zastosowanych przy dokonywanej czynności zatrzymania i przymusowego doprowadzenia, gdy postanowienie o zatrzymaniu i przymusowym doprowadzeniu zostaje wydane na podstawie art. 285 § 2 k.p.k. z uwagi na konieczność przesłuchania w charakterze świadka, a z okoliczności nie wynika, aby istniała konieczność zastosowania środków przymusu bezpośredniego (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 5 czerwca 2018 r., II AKa 123/18).
Autor jest radcą prawnym, doktorem nauk prawnych, wykładowcą Uczelni Łazarskiego w Warszawie
