Piotr Ś., mężczyzna zatrzymany przez Agencję Bezpieczeństwa Wewnętrznego pod zarzutem szpiegostwa na rzecz rosyjskiego wywiadu, był pracownikiem Agencji Mienia Wojskowego – ustalił portal tvp.info w źródłach zbliżonych do sprawy. 6 grudnia 2016 r. w godzinach porannych został zatrzymany poszukiwany od sierpnia 2016 r. listem gończym por. rez. Piotr C. Prokuratura Okręgowa w Warszawie postawiła wymienionemu zarzut z art. 130 § 3 kodeksu karnego – możemy przeczytać na stronie internetowej Służby Kontrwywiadu Wojskowego.

Podobne komunikaty pojawiają się dość regularnie w środkach masowego przekazu. Należy zdawać sobie sprawę, że w obliczu coraz to większych zagrożeń, z którymi zmaga się współczesny świat, działalność szpiegowska też będzie wzrastać. Organy państwa, chcąc się wywiązać z obowiązku konstytucyjnego określonego treścią art. 5 ustawy zasadniczej, muszą skutecznie przeciwstawić się działalności szpiegowskiej mogącej wyrządzić szkodę Rzeczypospolitej Polskiej. W systemie działań zabezpieczających prawidłowe funkcjonowanie kraju ważną rolę odgrywa prawo karne, które penalizuje taką nielegalną aktywność.

Czytaj też: Posłowie pracują nad nową definicją szpiega

Co to jest obcy wywiad

Przestępstwo szpiegostwa przez długi czas traktowane było jako odmiana zdrady. W obecnym stanie prawnym zostało zaprojektowane przez ustawodawcę w art. 130 kodeksu karnego, stanowiąc klasyczne przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu zewnętrznemu państwa. Kodeks karny znacząco łagodzi sankcje przewidziane za przestępstwo szpiegostwa, ponieważ typ podstawowy zagrożony jest karą pozbawienia wolności od roku do lat dziesięciu, podczas gdy poprzednio przewidziana była kara na czas nie krótszy niż pięć lat albo kara śmierci. Ponadto kodeks karny z 1969 r. wszystkie odmiany szpiegostwa traktował jako zbrodnie, obecnie dotyczy to tylko dwóch jego odmian (art. 130 par. 2 i 4). Zabiegu takiego nie można co do zasady uznać za błąd ustawodawcy, gdyż priorytetowe zadanie ma na tym polu skuteczność wykrywania i eliminacji tego typu zagrożeń i nieuchronność kary.

Przez bezpieczeństwo zewnętrzne rozumieć należy nie tylko niepodległość, integralność terytorialną, konstytucyjne organy czy moc obronną RP, ale również elementy, które są w kręgu zainteresowania obcego wywiadu. Ponieważ art. 130, jak i art. 131 k.k. wielokrotnie odwołują się do pojęcia „obcego wywiadu", należy zdefiniować to pojęcie. Będzie to zatem instytucja obcego państwa, wyspecjalizowana w zbieraniu w sposób tajny informacji o innych państwach, aby je wykorzystać w aktywności politycznej, gospodarczej lub wojskowej.

W literaturze przedmiotu słusznie się podkreśla, że poza pojęciem wywiadu pozostają zagraniczne agencje prasowe lub służby informacyjne przedstawicielstw państw obcych, które działają w sposób jawny, chociażby gromadzone przez nie informacje interesowały obcy wywiad. Odpowiedzialność karną przewidzianą w par. 1 art. 130 k.k. poniesie ten, kto świadomie uczestniczy w czynnościach podejmowanych przez obcy wywiad, takich jak realizowanie zleconych zadań, zdobywanie informacji czy obsługiwanie punktów kontaktowych. Wchodzi tutaj również w rachubę działalność agentów kurierów, werbowanie czy szkolenie innych osób, a także pełnienie funkcji tzw. agentów zamrożonych, czyli aktualnie niewykonujących zadań.

Wystarczy zgłoszenie gotowości

Działalność obcego wywiadu musi być skierowana przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej. Odnosząc się do tego znamienia, Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 24 listopada 2017 r. (II AKa 269/17) stwierdził: „Fakt, że działalność wywiadu rosyjskiego skierowana jest przeciwko interesom Rzeczypospolitej Polskiej, jest faktem notoryjnym powszechnie znanym, niewymagającym dowodzenia – art. 168 kodeksu postępowania karnego". Jeżeli zostały naruszone interesy państwa sojuszniczego, a zapewnia ono wzajemność, sprawca szpiegostwa może ponieść odpowiedzialność na podstawie art. 138 par. 2 k.k. Przewidziane przez ustawodawcę w art. 130 par. 2 k.k. udzielanie obcemu wywiadowi wiadomości dotyczy tylko informacji, których przekazanie może wyrządzić szkodę Polsce. Jest to słuszne rozwiązanie, gdyż poprzednie określenie typu szpiegostwa przewidzianego w art. 124 k.k. z 1969 r. umożliwiało bardzo szeroką interpretację, obejmującą także zachowania, które nie zasługiwały na karanie.

Do wypełnienia znamion szpiegostwa konieczne jest więc wykazanie, że w konkretnym stanie faktycznym, w odniesieniu do ustalonego zakresu informacji stanowiących przedmiot działania sprawcy, istniała możliwość wyrządzenia szkody państwu polskiemu poprzez ich przekazanie obcemu wywiadowi. Omawiana norma nie wymaga natomiast wykazania, że w wyniku przekazania tych informacji doszło do wyrządzenia szkody Rzeczypospolitej Polskiej. Z obszaru oddziaływania tego przepisu wyłączone są wiadomości jawne, jak również dezinformujące obcy wywiad. Czynności przygotowawcze do działalności szpiegowskiej penalizowane mocą art. 130 par. 3 k.k. są odmianą sui generis do czynu określonego w art. 130 par. 1 lub 2 k.k. Sąd Apelacyjny w Warszawie w orzeczeniu z 24 stycznia 2008 r. (II AKa 404/07) stwierdził, że „przepis art. 130 par. 3 k.k. wymaga, aby zachowanie sprawcy było zwrócone przeciwko Rzeczypospolitej, a co za tym idzie, przedmiotem czynności wykonawczej w zakresie deklarowanej gotowości mogą być jedynie te wiadomości, których przekazanie obcemu wywiadowi może wyrządzić szkodę Rzeczypospolitej Polskiej". Dotyczy to zatem gromadzenia i przechowywania wiadomości w celu udzielenia obcemu wywiadowi, jak i wchodzenia do systemu informatycznego oraz zgłaszania gotowości działania na rzecz obcego wywiadu. Do wypełnienia znamion tej ostatniej postaci szpiegostwa wystarczy zgłoszenie gotowości działania na rzecz obcego wywiadu, a więc jednostronne zobowiązanie się do wykonywania określonych czynności. Musi jednak takie zobowiązanie dotrzeć do struktur obcego wywiadu, ale już nie jest wymagana jego akceptacja. Typ uprzywilejowany określony w art. 130 par. 3 k.k. ma wyraźnie określone znamię celu, odnoszące się do wszystkich form sprawczych.

Celem tym jest udzielenie obcemu wywiadowi informacji, których przekazanie może wyrządzić Polsce szkodę, co przesądza o tym, że mamy do czynienia z przestępstwem kierunkowym, wykluczającym możliwość jego popełnienia z zamiarem wynikowym. W par. 4 art. 130 k.k. ustawodawca poddał penalizacji typ kwalifikowany w postaci organizowania lub kierowania działalnością obcego wywiadu. Zachowanie sprawcy może polegać na tworzeniu struktur siatki szpiegowskiej, werbowaniu do niej współpracowników, szkoleniu czy tworzeniu punktów kontaktowych, zaś kierowanie jest nierozerwalnie związane z wydawaniem poleceń innym uczestnikom działalności szpiegowskiej. W przypadku tej normy interesuje nas tylko takie organizowanie działalności obcego wywiadu lub kierowanie jego działalnością skierowane przeciwko Rzeczypospolitej.

Takie rozumienie przepisu wynika z wykładni funkcjonalnej i systemowej, gdyż par. 4 został umieszczony jako strukturalny element art. 130, w którym wszystkie typy przestępstwa szpiegostwa ograniczają karalność działalności na rzecz obcego wywiadu tylko do takich jej przejawów, które mogą wyrządzić szkodę naszemu krajowi lub są przeciwko niemu skierowane.

Szpieg żałuje

Dla przestępstwa szpiegostwa ustawodawca przewidział instytucję tzw. czynnego żalu mającą tutaj wyraźnie kryminalno-polityczne uzasadnienie. Dlatego odbiega ona wyraźnie od przesłanek czynnego żalu sformułowanych w części ogólnej k.k., dotyczących odstąpienia od czynu zabronionego przy współdziałaniu przestępnym (art. 23 k.k.), usiłowaniu (art. 15 k.k.) i przygotowaniu (art. 17 k.k.). Wprowadzenie czynnego żalu pozwala sprawcy uniknąć kary, stwarzając zachętę do rezygnacji z działalności skierowanej przeciwko interesom Rzeczypospolitej Polskiej.

Metody sprzed lat

Warto też przybliżyć prawnokarną definicję szpiegostwa w innych krajach. Francuski kodeks karny reguluje szpiegostwo znacznie szczegółowiej. Czyny określone w art. od 411–2 do 411–11 stanowią zdradę, jeżeli są popełnione przez obywatela Francji lub żołnierza pełniącego służbę dla Francji, albo szpiegostwo, jeżeli są popełnione przez jakąkolwiek inną osobę. Takie rozróżnienie ma istotny walor edukacyjny, naznaczający pejoratywnie osobę zdrajcy kraju, pozostawiając poza tą oceną działanie szpiega, który w domyśle służy swojemu krajowi.

Ponadto ustawodawca francuski szeroko ujął podmioty, na których rzecz przekazywanie informacji jest uznawane za szpiegostwo. Poza organami obcych państw należą tu także podmioty niepubliczne, takie jak np. przedsiębiorstwa czy podmioty prywatne kontrolowane przez te państwa. W Niemczech – podobnie jak we Francji – szpiegostwo jest odmianą zdrady. W modelu niemieckim istotną rolę w kwalifikacji czynu jako przestępstwa szpiegostwa odgrywa uzyskanie dostępu do tajemnicy państwowej. W Federacji Rosyjskiej zdrada polega na dokonaniu przez obywatela jednego z trzech następujących czynów: szpiegostwa, ujawnienia tajemnicy państwowej lub udzielenia jakiejkolwiek pomocy obcemu państwu, zagranicznej organizacji lub jej przedstawicielom w prowadzeniu wrogich działań mających na celu wyrządzenie szkody bezpieczeństwu zewnętrznemu Rosji. W Stanach Zjednoczonych szpiegostwo zostało opisane bardzo kazuistycznie poprzez wskazanie bogatego katalogu ściśle dookreślającego zakres czynów uznawanych za szpiegostwo.

Wadą tego rozwiązania jest możliwość szybkiej dezaktualizacji tego katalogu z uwagi na postęp technologiczny oraz stale modyfikowane sposoby prowadzenia działalności wywiadowczej. Przedstawiona krótka analiza rodzimej regulacji szpiegostwa przekonuje, że zapisy zawarte w art. 130 k.k. nie wychodzą naprzeciw wyzwaniom współczesnych zagrożeń ujmowanych w zbiorczą nazwę zagrożeń asymetrycznych, przez co należy rozumieć wykorzystywanie środków i technik walki do osiągnięcia założonych celów niekonwencjonalnych z punktu widzenia adresata, a także zagrożenia o charakterze hybrydowym nakierowane na destabilizację określonych terytorialnie regionów, państw bądź ich segmentów. Wydaje się, że przepis art. 130 k.k. odnosi się bezpośrednio do zagrożeń bezpieczeństwa zewnętrznego RP występujących w latach 90. ubiegłego wieku, kiedy obowiązywała koncepcja z okresu zimnej wojny zakładająca dwubiegunowość systemu międzynarodowego, opartego na przeciwstawnych sobie blokach państw.