Przewidziana w polskich przepisach prawa ubezpieczeń społecznych kategoria „pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze" (łącznie nazywana dla potrzeb niniejszego artykułu pracą szczególną), wykonywanej przez osoby urodzone po 31 grudnia 1948 r., ma swoje znaczenie prawne w kontekście nabycia prawa do jednego rodzaju świadczenia – emerytury, a przede wszystkim emerytury pomostowej.

Zgodnie z art. 24 ust. 2 i 3 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (dalej: ustawa emerytalna) co do zasady prawo do emerytury pomostowej mają ubezpieczeni urodzeni po 31 grudnia 1948 r., wykonujący pracę szczególną. Zasady, warunki i tryb ustanawiania tych emerytur określa ustawa z 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (dalej: ustawa pomostowa).

Łączne warunki

Prawo do emerytury pomostowej przysługuje pracownikowi spełniającemu łącznie warunki, które zasadniczo określone zostały w art. 4 ustawy pomostowej. Wymaga się m.in., aby:

1) okres wykonywania pracy szczególnej wynosił co najmniej 15 lat, w tym

2) okres ten przypadł w jakiejkolwiek części przed 1 stycznia 1999 r., oraz

3) pracownik wykonywał pracę szczególną w rozumieniu ustawy pomostowej po 31 grudnia 2008 r. (a więc po wejściu w życie tej ustawy).

Zlecenie i dzieło nie dają uprawnień

Ustalając przesłanki nabycia prawa do emerytury pomostowej ustawodawca odniósł je jedynie do zatrudnienia pracowniczego. Zatem tylko zatrudnienie w ramach stosunku pracy umożliwia zaliczenie danego okresu do kategorii pracy szczególnej (tak np. wyrok SA w Gdańsku z 15 marca 2016 r., III AUa 1852/15).

Dla zobrazowania, jakim rodzajom pracy szczególnej ustawodawca przyznał dodatkowe uprawnienia na gruncie emerytalnym, trzeba najpierw sięgnąć do definicji pracy w szczególnych warunkach zawartej w art. 3 ust. 1 i 2 ustawy pomostowej, a w odniesieniu do pracy o szczególnym charakterze – w art. 3 ust. 3 tej ustawy >patrz ramka.

Wykaz w załączniku do ustawy

Definicje prac szczególnych nie znajdują bezpośredniego zastosowania przy ocenie prawa do emerytury pomostowej. O nabyciu prawa do takiej emerytury decyduje każdorazowo umieszczenie danego rodzaju pracy w wykazach zawartych w załącznikach do ustawy pomostowej. O zaliczeniu okresu zatrudnienia pracownika do okresu pracy szczególnej decyduje nie nazwa stanowiska pracy zajmowanego przez pracownika oraz fakt umieszczenia tego stanowiska w zakładowym wykazie stanowiskowym, lecz rodzaj (charakter) pracy wykonywanej na tym stanowisku (tak np. wyroki SN z: 19 września 2007 r., III UK 38/07; 6 grudnia 2007 r., III UK 66/07; 22 stycznia 2008 r., I UK 210/07; 24 marca 2009 r., I PK 194/08 i 1 czerwca 2010 r., II UK 21/10 oraz wyrok SA w Łodzi z 5 sierpnia 2015 r., III AUa 664/14).

Zatrudnienie przed reformą

Co istotne, na zasadzie art. 3 ust. 7 ustawy pomostowej za pracowników wykonujących pracę szczególną uważa się również osoby wykonujące przed 1 stycznia 2009 r. pracę szczególną w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3 tej ustawy lub m.in. art. 32 ust. 4 ustawy emerytalnej. Szczególnie warto pamiętać o tej drugiej podstawie prawnej, ponieważ ze swej natury aktywność zawodowa człowieka rozciąga się na wieloletni okres.

Pracę wykonywaną przed 1 stycznia 2009 r. w kontekście jej szczególnych warunków lub charakteru dla potrzeb ustalania prawa do świadczenia emerytalnego należy oceniać na podstawie „przepisów dotychczasowych". Chodzi tu o przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (dalej: rozporządzenie). Rodzaje prac szczególnych określone były wówczas przede wszystkim w wykazie A stanowiącym załącznik do rozporządzenia.

Wobec tego, w nauce prawa zabezpieczenia społecznego zauważa się, że emerytura pomostowa ukształtowana została jako świadczenie wygaszane, tj. tylko dla osób, które wykonywanie pracy szczególnej rozpoczęły przed dniem wejścia w życie reformy, tj. przed 1 stycznia 1999 r. Do wymaganych 15 lat pracy szczególnej zalicza się wszystkie okresy pracy szczególnej uznane za takie według poprzednich wykazów, jeżeli były wykonywane przed 2009 r., oraz prace wymienione w nowych wykazach niezależnie od tego, czy są wykonywane po 31 grudnia 2008 r. czy przed 1 stycznia 2009 r. (por. np. K. Jankowska, I. Jędrasik-Jankowska, Komentarz do ustawy o emeryturach pomostowych [w:] Prawo do emerytury. Komentarz do ustaw z orzecznictwem, Opublikowano: LexisNexis 2011).

Tylko w pełnym wymiarze czasu pracy

W myśl art. 3 ust. 4 i 5 ustawy pomostowej za pracowników wykonujących pracę szczególną uważa się pracowników wykonujących po 1 stycznia 2009 r., w pełnym wymiarze czasu pracy, prace, o których mowa odpowiednio w ust. 1 albo 3 tego artykułu. Wymaganie to jest związane z czasem pracy faktycznie wykonywanej w narażeniu pracownika na wpływ danych czynników ryzyka. Za taką wykładnią użytego pojęcia „w pełnym wymiarze czasu pracy" przemawia w szczególności to, że ustawodawca związał go ze sformułowaniem „pracownicy wykonujący", co jednoznacznie wskazuje, że pełny wymiar czasu pracy związany jest z rzeczywistym wykonywaniem prac, w takim właśnie wymiarze czasu pracy (tak np. wyrok SN z 22 lipca 2013 r., III UK 106/12; wyrok SA w Gdańsku z 26 stycznia 2017 r., III AUa 1594/16).

Podobnie tę sytuację należy oceniać wobec okresów sprzed 1 stycznia 2009 r. Zgodnie bowiem z § 2 ust. 1 rozporządzenia okresami pracy uzasadniającymi prawo do świadczeń na zasadach określonych w tym rozporządzeniu są okresy, w których praca szczególna była wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku pracy.

Pracą wykonywaną stale jest praca codzienna, wykonywana średnio 5 dni w tygodniu. Natomiast przesłanka pełnego wymiaru czasu pracy zostaje spełniona w przypadku wykonywania pracy przez 8 godzin dziennie (całą przewidzianą dla pracownika dniówkę roboczą), jeżeli pracownika obowiązuje taki wymiar czasu pracy. Incydentalne, uboczne i krótkotrwałe – w stosunku do czynności podstawowych kwalifikowanych jako praca szczególna – wykonywanie czynności (stanowiących integralną część większej całości) w warunkach nienarażających na działanie czynników szkodliwych dla zdrowia, nie stanowi podstawy do wyłączenia ich wykonywania z okresów szczególnego zatrudnienia dla celów emerytalnych (tak np. wyroki SN z: 22 kwietnia 2009 r., II UK 333/08; 12 kwietnia 2012 r., II UK 233/11; 24 czerwca 2015 r., II UK 260/14 oraz wyrok SA w Gdańsku z 26 stycznia 2017 r., III AUa 1594/16). Zatem ? argumentując z przeciwieństwa ? sporadyczne i krótkotrwałe w trakcie dniówki roboczej wykonywanie czynności w narażeniu na dane czynniki ryzyka nie jest wykonywaniem pracy szczególnej w rozumieniu art. 3 ust. 4 i 5 ustawy pomostowej. Ponadto, gdy praca szczególna jest wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku tylko w niektórych miesiącach roku, do okresów pracy szczególnej uzasadniających prawo do emerytury w niższym wieku wlicza się tylko te miesiące (tak np. wyrok SA w Szczecinie z 24 stycznia 2013 r., III AUa 689/12).

Faktyczne wykonywanie

W omawianym zakresie nie sposób pominąć, że wedle art. 12 ustawy pomostowej przy ustalaniu okresu pracy szczególnej nie uwzględnia się okresów niewykonywania pracy, za które pracownik otrzymał wynagrodzenie lub świadczenie z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Unormowanie to umożliwia zapobiegnięciu sytuacjom, gdy mimo pozostawania przez daną osobę w stosunku pracy realizowanym – w przeważającej mierze – w sposób stały i w pełnym wymiarze czasu pracy na stanowisku związanym z wykonywaniem pracy uznawanej za szczególną, występują pewne okresy faktycznego niewykonywania pracy.

Wbrew literalnemu brzmieniu ww. przepisu, cel regulacji nakazuje, aby w stażu pracy szczególnej nie uwzględniać np. okresów pobierania zasiłku wyrównawczego (będącego dodatkiem do otrzymywanego wynagrodzenia) albo niewykonywania pracy, za które pracownik nie otrzymał wynagrodzenia lub zasiłku (skoro nie uwzględnia się tego typu okresów, za które pracownik otrzymał wynagrodzenie lub świadczenie z odrębnej ustawy) (por. np. B. Gudowska, K. Ślebzak (red.) Ustawa o emeryturach pomostowych. Komentarz, rok: 2013, wydanie 1).

Specjalne rozwiązanie

Dla osób, które wykonywały pracę szczególną jedynie w okresie przed wejściem w życie ustawy pomostowej (1 stycznia 2009 r.), w jej art. 49 zostało przewidziane rozwiązanie jakościowo szczególne, znoszące wymóg kontynuacji zatrudnienia przy pracy szczególnej, przewidziany w art. 4. Jednocześnie zmodyfikowano przesłankę w zakresie charakteru pracy uznawanej przez ustawę za pracę szczególną.

Z tego względu osoba ubiegająca się o emeryturę pomostową, która nie kontynuuje pracy szczególnej i legitymuje się w związku z tym jedynie stażem pracy szczególnej według przepisów rozporządzenia, może nabyć prawo do tej emerytury jedynie wówczas, gdy dotychczasowy staż pracy można kwalifikować jednocześnie jako pracę szczególną w rozumieniu przepisów art. 3 ust. 1 i 3 ustawy pomostowej. Innymi słowy, brak jest podstaw prawnych do przyznania emerytury pomostowej ubezpieczonemu, którego dotychczasowy okres pracy szczególnej dziś nie może być tak kwalifikowany (tak np. wyroki SN z: 13 marca 2012 r., II UK 164/11; 4 września 2012 r., I UK 164/12 oraz wyrok SA w Gdańsku z 9 listopada 2016 r., III AUa 1049/16). Ustawa o emeryturach pomostowych realizuje bowiem zasadę, zgodnie z którą prawo do emerytury pomostowej przysługuje wyłącznie osobom, które w okresie swojej kariery zawodowej wykonywały pracę szczególną zdefiniowaną w jej art. 3 ust. 1 i 3 (por. np. M. Zieleniecki, [w:] K. Antonów (red.), Komentarz do ustawy o emeryturach pomostowych, [w:] Emerytury i renty z FUS. Emerytury pomostowe. Okresowe emerytury kapitałowe. Komentarz, Opublikowano: LEX 2014).

Wybrane przykłady

Mimo że emerytura pomostowa siłą rzeczy dotyczyć będzie coraz węższego kręgu osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r., zakres prac uprawniających do wcześniejszego opuszczenia rynku pracy jest względnie szeroki.

I tak, w obrębie służby zdrowia warto zwrócić uwagę na osoby zatrudnione na takich stanowiskach pracy jak np. sanitariusz lub pielęgniarka (pielęgniarz), które – co ważne – wykonują swoje zadania w jednostkach pogotowia ratunkowego. W załączniku do rozporządzenia za pracę w szczególnych warunkach uznawana była praca w zespołach pomocy doraźnej pogotowia ratunkowego. Również na podstawie ustawy pomostowej praca taka daje się oceniać w płaszczyźnie pracy o szczególnym charakterze, ponieważ w załączniku nr 2 wskazano na pracę członków zespołów ratownictwa medycznego.

Podobnie sytuacja wygląda u pracowników z branży kolejowej, pełniących funkcje np. zwrotniczego, nastawniczego, dyżurnego ruchu, kierownika pociągu albo maszynisty. Zarówno przez załącznik do rozporządzenia nadający pracy zakładowych służb kolejowych bezpośrednio związanej z utrzymaniem ruchu pociągów charakter pracy w szczególnych warunkach, jak i przez załącznik nr 2 do ustawy pomostowej wskazujący m.in. na ww. stanowiska pracy, pracowników takich – jako wykonujących pracę o szczególnym charakterze – uprawniono do emerytury pomostowej.

Najczęściej podnoszona w orzecznictwie sądowym problematyka dotyczy zestawienia pracy na stanowiskach spawacza, ślusarza-spawacza albo ślusarza (por. np. wyrok SA w Lublinie z 1 lutego 2017 r., III AUa 841/16). Ustawa pomostowa za pracę w szczególnych warunkach uznaje tylko pracę spawacza. Na mocy rozporządzenia za pracę w szczególnych warunkach kwalifikowano każde z tych stanowisk, co oznacza, że obecnie krąg uprawnionych został znacznie ograniczony. Ze względu na specyfikę wykonywania tych zawodów należy pamiętać zwłaszcza o tym, że jedynie rutynowe wykonywanie czynności typowych dla spawacza jest w aktualnym stanie prawnym uwzględniane (pomimo tego, że w praktyce te ostatnie zadania nierzadko składają się – obok pracy spawalniczej – na ostateczny rezultat całego procesu pracy produkcyjnej). ?

podstawa prawna: art. 24 ust. 2 i 3 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn. DzU z 2017 r., poz. 1383 ze zm.)

podstawa prawna: ustawa z 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (tekst jedn. DzU z 2017 r., poz. 664 ze zm.)

podstawa prawna: rozporządzenie Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (DzU nr 8, poz. 43 ze zm.)

- Marcin Szlacheta prawnik, Kancelaria Radców Prawnych Daćków i Chwastyk sp.p.

Decydują czynniki ryzyka i wyjątkowa odpowiedzialność

Pracami w szczególnych warunkach są prace związane z czynnikami ryzyka (dookreślonymi w art. 3 ust. 2 ustawy pomostowej), które z wiekiem mogą z dużym prawdopodobieństwem spowodować trwałe uszkodzenie zdrowia. Są to prace wykonywane w szczególnych warunkach środowiska pracy, determinowanych siłami natury lub procesami technologicznymi, które mimo zastosowania środków profilaktyki technicznej, organizacyjnej i medycznej stawiają przed pracownikami wymagania przekraczające poziom ich możliwości, ograniczony w wyniku procesu starzenia się jeszcze przed osiągnięciem wieku emerytalnego, w stopniu utrudniającym ich pracę na dotychczasowym stanowisku. Wykaz prac w szczególnych warunkach określa załącznik nr 1 do ustawy pomostowej.

Prace o szczególnym charakterze to prace wymagające szczególnej odpowiedzialności oraz szczególnej sprawności psychofizycznej, których możliwość należytego wykonywania w sposób niezagrażający bezpieczeństwu publicznemu, w tym zdrowiu lub życiu innych osób, zmniejsza się przed osiągnięciem wieku emerytalnego na skutek pogorszenia sprawności psychofizycznej i związanego z procesem starzenia się. Wykaz prac o szczególnym charakterze określa załącznik nr 2 do ww. ustawy.