Takie wnioski płyną z wyroku Sądu Najwyższego z 18 lutego 2016 r. (II UK 37/15). W jego uzasadnieniu czytamy, że ustawodawca w art. 8 ust. 1 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych nakazał oceniać sytuację życiową, rodzinną i materialną osoby uprawnionej, nie zaś osoby uprawnionej oraz jej rodziny lub rodziny osoby uprawnionej.

Świadczenia bez składek

Przedmiotowy wyrok zapadł na skutek sporu prowadzonego przez przedsiębiorcę z Zakładem Ubezpieczeń Społecznych, który kwestionował możliwość wyłączenia z podstawy wymiaru składek na obowiązkowe ubezpieczenia społeczne świadczeń sfinansowanych ze środków zakładowego funduszu świadczeń socjalnych.

ZUS zakwestionował wyłączenie ze składek ubezpieczeniowych świadczeń, które zostały przyznane pracownikom zgodnie z regulaminem obowiązującym u danego pracodawcy. Regulamin ten uzależniał wysokość świadczeń jedynie od dochodów osiąganych przez pracownika u swojego pracodawcy. Nie odnosił się natomiast – co zdaniem ZUS było nieprawidłowe – do dochodów wszystkich członków rodziny pracownika.

Stosownie do § 2 ust. 1 pkt 19 rozporządzenia ministra pracy i polityki socjalnej z 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (tekst jedn. DzU z 2015 r., poz. 2236), wydanego na podstawie ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn. DzU z 2016 r., poz. 963 ze zm.) podstawy wymiaru składek nie stanowią świadczenia finansowane ze środków przeznaczonych na cele socjalne w ramach zakładowego funduszu świadczeń socjalnych.

Zasady w regulaminie

Art. 8 ust. 1 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych wskazuje, że przyznawanie ulgowych usług i świadczeń oraz wysokość dopłat z funduszu uzależnia się od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej osoby uprawnionej do korzystania z funduszu.

Z kolei ust. 2 tego artykułu stanowi, że zasady i warunki korzystania z usług i świadczeń finansowanych z funduszu, z uwzględnieniem ust. 1, oraz zasady przeznaczania środków funduszu na poszczególne cele i rodzaje działalności socjalnej określa pracodawca w regulaminie ustalanym zgodnie z art. 27 ust. 1 albo z art. 30 ust. 5 ustawy o związkach zawodowych. Pracodawca, u którego nie działa zakładowa organizacja związkowa, uzgadnia regulamin z pracownikiem wybranym przez załogę do reprezentowania jej interesów.

Nadprogramowe ograniczenie

Sąd Najwyższy zauważył, że uzależnianie przyznawania świadczeń socjalnych od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej osób uprawnionych do korzystania z funduszu jest w tym wypadku dodatkowym kryterium, definiującym socjalny charakter świadczenia po stronie podmiotowej. Zwrócił też uwagę, że nie jest jasne, czy socjalny charakter odzwierciedlają wszystkie powyższe określniki razem (sytuacja życiowa, rodzinna i materialna), czy ważny lub najważniejszy jest jeden lub dwa z nich, co zasadniczo należy do natury udzielanego świadczenia. Ocena poziomu życiowego z punktu widzenia sytuacji rodzinnej nie zawsze zresztą odpowiada kondycji materialnej, a warunki materialne mogą wynikać ze stanu rodzinnego i pozycji materialnej wszystkich jej członków, ale mogą też zależeć od zupełnie innych okoliczności. Uzależnienie wypłaty świadczenia od wszystkich trzech kryteriów (od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej uprawionych) nie może być zastrzeżone w takim samym stopniu do wszystkich świadczeń z funduszu.

W konsekwencji sąd uznał, że nie można twierdzić, iż dla świadczeń socjalnych jako kryterium należy bezwzględnie przyjmować średni dochód w rodzinie. Takie podejście nie znajduje określenia w prawie, lecz, jak wskazuje sąd, zostało wyinterpretowane ze zbitki przymiotników: życiowy, rodzinny i materialny.

Poza kompetencjami

Zarówno sądy pierwszej i drugiej instancji, jak też sąd kasacyjny poddali pod wątpliwość możliwości ingerencji przez ZUS w przepisy obowiązującego u danego pracodawcy regulaminu przyznawania świadczeń socjalnych.

W zakresie kompetencji organu rentowego mieści się jedynie stosowanie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz rozporządzenia z 18 grudnia 1998 r. składkowego, zwłaszcza w odniesieniu do wymierzania i pobierania składek. Natomiast przepisy dotyczące świadczeń z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych nie są przepisami z zakresu ubezpieczeń społecznych. Również świadczenia z tego funduszu nie są świadczeniami ubezpieczeniowymi, w związku z czym nie są objęte kompetencjami, o których mowa w art. 83 czy art. 86 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.

Uprawnienie do inicjowania odpowiedzialności za nieprawidłową realizację przepisów ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych, zgodnie z art. 12a ust. 2 tej ustawy, mają jedynie organy Państwowej Inspekcji Pracy i związki zawodowe (art. 8 ust. 3 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych).

W konsekwencji ZUS sprawdzając prawidłowość wyłączenia z podstawy wymiaru składek świadczeń sfinansowanych z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych ma kompetencję wyłącznie do weryfikacji, czy świadczenie było finansowane ze środków przeznaczonych na cele socjalne w ramach tego funduszu, tj. w szczególności czy było przewidziane w regulaminie i nie było dodatkowym świadczeniem pracodawcy. Środki funduszu przeznaczone są niejako automatycznie na cele socjalne, jeżeli tylko przedmiotem ich oddziaływania są sfery opisane w art. 2 ust. 1 ustawy o zakładowym funduszu socjalnym.

Zdaniem autorki

Bożena Nowicka, doradca podatkowy w DORADCA Sp. z o. o w Lublinie

Przedmiotowe orzeczenie należy uznać za słuszne, a zarazem wychodzące naprzeciw oczekiwaniom przedsiębiorców. Pracodawcy w porozumieniu ze związkami zawodowymi, czy też z przedstawicielami załogi mogą przyjmować takie kryteria socjalne, które w ich ocenie są wystarczające dla zróżnicowania wysokości świadczeń socjalnych finansowanych z funduszu. Ocena sytuacji materialnej osoby uprawnionej może się ograniczać tylko do analizy wysokości dochodów osiąganych przez pracownika u danego pracodawcy. Nie ma prawnej konieczności weryfikacji wysokości dochodów wszystkich członków rodziny zatrudnionego. Decydujące w tym zakresie są jednak zawsze postanowienia obowiązującego u danego pracodawcy regulaminu przyznawania świadczeń finansowanych ze środków funduszu.