Niezrealizowane świadczenia z ZUS to takie, których uprawniony nie pobrał przed śmiercią. Chodzi zarówno o emeryturę lub rentę za dany miesiąc, albo o sytuację, gdy ubezpieczony złożył wniosek o przyznanie świadczenia, lecz postępowanie w tej sprawie zakończyło się jego przyznaniem dopiero po śmierci wnioskodawcy.

Pojęcie niezrealizowanego świadczenia odnosi się do wszystkich należności pieniężnych z ubezpieczenia społecznego, czyli również tych z ustawy z 30 września 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych.

Dla kogo pieniądze

Zgodnie z obowiązującymi przepisami ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn. DzU z 2009 r. nr 153, poz. 1227 ze zm.; dalej ustawa emerytalna) w razie śmierci uprawnionego do świadczenia, pieniądze, których nie zdążył pobrać, wypłaca się małżonkowi i dzieciom, z którymi prowadził wspólne gospodarstwo domowe. Osoby te nie muszą spełniać warunków wymaganych do przyznania renty rodzinnej, określonych w ustawie emerytalnej.

W razie braku tych osób, prawo do świadczeń nienależnych uzyskuje małżonek i dzieci, z którymi zmarły nie prowadził wspólnego gospodarstwa domowego. Również oni nie muszą spełniać warunków wymaganych do przyznania renty rodzinnej.

Za dzieci w obu wyżej wymienionych przypadkach uważa się dzieci własne, dzieci drugiego małżonka, dzieci przysposobione oraz przyjęte na wychowanie i utrzymanie, w tym również w ramach rodziny zastępczej.

Kiedy nie ma małżonka i dzieci, którym można byłoby wypłacić nienależne świadczenie, prawo do nich mają inni członkowie rodziny uprawnieni do renty rodzinnej lub na których utrzymaniu pozostawał zmarły. Do grona tych innych członków rodziny zalicza się m.in. rodzeństwo oraz rodziców, w tym ojczyma, macochę i osoby przysposabiające.

Wszystkie te osoby mają prawo brać udział w dalszym prowadzeniu postępowania o przyznanie świadczenia, które z uwagi na zgon wnioskodawcy nie zostało ukończone.

Wymagane dokumenty

Postępowanie w sprawie nienależnego świadczenia wszczyna się na podstawie wniosku o jego wypłatę. W tym celu należy wypełnić wniosek na druku Rp-18 sporządzonym przez ZUS. Stanowi on podstawę do wszczęcia postępowania w ZUS o wypłatę świadczeń należnych do dnia śmierci osoby, która zgłosiła wniosek o jego przyznanie, rozpatrzenia uprawnień i wydania decyzji.

Do wniosku o wypłatę nienależnego świadczenia należy dołączyć odpis aktu zgonu osoby, która nie zdążyła pobrać pieniędzy, chyba że został dostarczony przy okazji ubiegania się o zasiłek pogrzebowy. Dodatkowo trzeba też przedłożyć:

- w przypadku małżonka – odpis skrócony aktu małżeństwa,

- w przypadku dzieci – odpis skrócony aktu urodzenia,

- oświadczenie lub inne dowody potwierdzające fakt prowadzenia wspólnego gospodarstwa domowego lub fakt przyczyniania się do utrzymania osoby zmarłej.

Z kwoty niezrealizowanego świadczenia ZUS, jako płatnik, pobiera i odprowadza do urzędu skarbowego zaliczkę na podatek dochodowy od osób fizycznych w wysokości 18 proc.

Gdzie się udać

Wniosek o wypłatę niezrealizowanych świadczeń rozpatruje oddział lub inspektorat ZUS właściwy ze względu na miejsce zameldowania na pobyt stały osoby, która do dnia śmierci nie pobrała należnych jej świadczeń emerytalno-rentowych.

Gdy zmarły ostatnio zamieszkiwał za granicą, w państwie, z którym Polski nie łączy umowa międzynarodowa w dziedzinie ubezpieczeń społecznych, podanie o wypłatę niezrealizowanych świadczeń rozpatruje oddział ZUS właściwy ze względu na ostatnie miejsce zameldowania tej osoby na pobyt stały w Polsce.

W pozostałych przypadkach należy złożyć wniosek do oddziału ZUS wyznaczonego przez prezesa Zakładu. Chodzi o sytuację, gdy zmarły ostatnio zamieszkiwał:

- w Polsce lub za granicą i posiadał polskie i zagraniczne okresy ubezpieczenia (okresy składkowe i nieskładkowe) – gdy mieszkał w państwie, z którym Polskę łączy umowa międzynarodowa w dziedzinie ubezpieczeń społecznych albo w państwie członkowskim UE/EOG, lub

- za granicą, w państwie, z którym Polskę łączy dwustronna umowa międzynarodowa w dziedzinie ubezpieczeń społecznych albo w państwie członkowskim UE/EOG i posiadał wyłącznie polskie okresy ubezpieczenia (okresy składkowe i nieskładkowe).

Czasem ZUS odmówi

Gdy zmarły spełniał warunki wymagane do przyznania emerytury lub renty, ale nie wystąpił przed śmiercią z wnioskiem o jedno z tych świadczeń, nie ma podstaw do dochodzenia prawa do niezrealizowanego świadczenia. W takim przypadku członkowie rodziny zmarłego nie mogą domagać się wypłacenia im świadczeń należnych uprawnionemu do dnia jego śmierci. Nie ma znaczenia przyczyna, z powodu której zmarły nie złożył takiego podania.

Roszczenia o wypłatę niezrealizowanych świadczeń wygasają po upływie 12 miesięcy od dnia śmierci osoby, której one przysługiwały, chyba że przed upływem tego okresu zgłoszony zostanie wniosek o dalsze prowadzenie postępowania. W takim przypadku okres tych 12 miesięcy wydłuża się o czas niezbędny do przeprowadzenia postępowania w sprawie ustalenia prawa do wypłaty niezrealizowanego świadczenia i wydania decyzji.

Informacja w interesie członków rodziny

Sąd Najwyższy w wyroku z 5 marca 2008 r. (III UK 93/07)

stanął na stanowisku, że „nie można rozumieć prawa do informacji jako obowiązku udzielania przez wszelkie organy władzy publicznej informacji wszystkim potencjalnie zainteresowanym z urzędu. Przez prawo obywatela do uzyskiwania informacji rozumieć należy możliwość zwrócenia się do ZUS z żądaniem udzielenia informacji i obowiązek ZUS do jej udzielenia".

W uzasadnieniu przedmiotowego wyroku SN wskazał, że „nałożenie obowiązku udzielania przez wszelkie organy władzy publicznej wszelkiej informacji wszystkim potencjalnie zainteresowanym byłoby nie tylko organizacyjnie i finansowo nadmiernym obciążeniem podmiotów, których działanie winno cechować racjonalne gospodarowanie środkami publicznymi, ale także sprzeczne z zasadą pomocniczości sformułowaną w preambule konstytucji.

Jedną z zasad demokratycznego państwa prawnego jest wymóg jawności prawa, rozumiany w ten sposób, że akty prawne obowiązują dopiero po ich ogłoszeniu w stosownym dzienniku promulgacyjnym i upływie vacatio legis, tak aby zainteresowane podmioty miały możliwość i czas na zapoznanie się z obowiązującym stanem prawnym.

W związku z zasadą jawności prawa obowiązuje również zasada: nieznajomość prawa szkodzi podkreślająca, że osoby uczestniczące w obrocie prawnym powinny wykazać się aktywnością w ustalaniu swojej sytuacji prawnej (m.in. poprzez wsparcie fachowych doradców oraz zwracanie się z pytaniami do organów władzy publicznej)".