Zasada ogólna stanowi, że układ w postępowaniu restrukturyzacyjnym nie obejmuje wierzytelności zabezpieczonej na mieniu dłużnika prawem zastawniczym, w części znajdującej pokrycie w wartości przedmiotu zabezpieczenia, chyba że wierzyciel wyraził zgodę na objęcie jej układem (art. 151 ust. 2 prawa restrukturyzacyjnego). Wartość przedmiotu zabezpieczenia szacuje się według wartości likwidacyjnej netto. Możliwość zaspokojenia z przedmiotu zabezpieczenia należy oceniać z uwzględnieniem:

a) wysokości kosztów egzekucyjnych,

b) tzw. przywilejów egzekucyjnych,

c) pierwszeństwa zaspokojenia wynikającego z prawa rzeczowego.

Przypisanie do określonej wierzytelności statusu wierzytelności zabezpieczonej czy niezabezpieczonej nie ma statusu res iudicata czy res transacta. Oznacza to możliwość prowadzenia sporu na zasadach ogólnych co do statusu wierzytelności według treści układu. Objęcie układem wierzytelności zabezpieczonej zastawniczo nie oznacza utraty (wygaśnięcia) zabezpieczenia. 1 grudnia 2021 r. wszedł w życie art. 151 ust. 2a pr. restr. Zgodnie z jego treścią jeżeli dłużnik przedstawił wierzycielowi, którego wierzytelność jest zabezpieczona prawem zastawniczym, propozycje układowe przewidujące pełne zaspokojenie, w terminie określonym w układzie, jego wierzytelności wraz z należnościami ubocznymi, które były przewidziane w umowie będącej podstawą ustanowienia zabezpieczenia (nawet jeżeli umowa ta została skutecznie rozwiązana albo wygasła), albo przewidujące zaspokojenie wierzyciela w stopniu nie niższym od tego, jakiego może się spodziewać w przypadku dochodzenia wierzytelności wraz z należnościami ubocznymi z przedmiotu zabezpieczenia, to do objęcia wierzytelności z mocy prawa układem nie jest konieczna zgoda takiego wierzyciela.

Nie ma naruszenia praw

Układ – zgodnie z art. 168 ust. 1 pr. restr. – nie narusza praw zastawniczych, jeżeli były ustanowione na mieniu dłużnika, chyba że uprawniony wyraził zgodę na objęcie zabezpieczonej wierzytelności układem. Układ nie narusza praw wynikających z praw zastawniczych, jeżeli były one ustanowione na mieniu osoby trzeciej (art. 167 pr. restr.). W myśl art. 168 ust. 2 pr. restr. w przypadku wyrażenia zgody na objęcie układem zabezpieczonej wierzytelności po pierwsze, prawa zastawnicze pozostają w mocy, a po drugie, zabezpieczają one wierzytelność w wysokości i na warunkach płatności określonych w układzie. Ta regulacja wyznacza istotę wpływu postępowania restrukturyzacyjnego na prawa zastawnicze związane z wierzytelnością układową.

20 lat albo mniej

Dopuszczalne jest ustanowienie przed otwarciem postępowania restrukturyzacyjnego zastawu rejestrowego terminowego. Po wygaśnięciu zastawu dopuszczalne jest jego wykreślenie z rejestru zastawów, jeszcze w czasie trwania postępowania restrukturyzacyjnego, a zatem:

(a) pomimo że wierzytelność zabezpieczona nie została zaspokojona,

(b) wcześniej niż na podstawie prawomocnego postanowienia o wykonaniu układu.

Wynika to z argumentów przedstawionych poniżej.

De lege lata zastaw rejestrowy nie jest prawem bezterminowym. Wniosek taki wypływa z art. 18a ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (u.zas.rej.) w brzmieniu: „zastaw rejestrowy wygasa i podlega wykreśleniu z rejestru zastawów po upływie dwudziestu lat od chwili wpisu, chyba że strony postanowią o utrzymaniu zastawu na czas dalszy, nie dłuższy niż dziesięć lat, i do rejestru zastawów zostanie złożona zmiana umowy zastawniczej. Sąd dokonuje wykreślenia z urzędu”. Oznacza to, że ustawodawca przewidział dla zastawnika termin do wyczerpania prawa zastawniczego. Jest on na tyle długi, że nieodprowadzenie do rozstrzygnięcia windykacyjnego co do zastawu rejestrowego, w ustawowo zastrzeżonym terminie, w praktyce będzie rzadkością. Zastaw rejestrowy jest zatem prawem terminowym, w tym znaczeniu, że możliwość wyczerpania prawa zastawniczego przez zastawnika ograniczona jest ustawowym terminem ad quem. Zastaw rejestrowy nie ma zatem charakteru „wieczystego”. Koncepcji terminowości zastawu rejestrowego nie dezawuuje główny cel wprowadzenia art. 18a u.zas.rej., jakim był „remanent” wpisów w rejestrze zastawów. Zastaw wygasa z mocy samego prawa, jeżeli wcześniej:

a) nie został wyczerpany,

b) nie wygasł na innej podstawie.

Co ważne, przed wprowadzeniem do obrotu prawnego art. 18a u.zas.rej. w umowach zastawniczych (co wynika z uzasadnienia projektu noweli) określano zamknięte przedziały czasowe dla wyczerpania zastawu rejestrowego.

Można postawić tezę, że jeżeli z czynności prawnej ustanowienia zastawu rejestrowego nie wynika nic innego odnośnie do maksymalnej długości czasu trwania prawa zastawniczego, to obowiązuje zasada wyrażona w art. 18a u.zas.rej. Przepis ten jest normą semiimperatywną: reguluje maksymalny czas trwania prawa zastawniczego. Jaki argument może wesprzeć taką konkluzję? Po pierwsze, nie zawsze – z przyczyn prawnych albo faktycznych – zastaw będzie mógł pozostawać w mocy przez tak długi okres.

Przykład

Zastaw rejestrowy może zostać ustanowiony na przedmiocie, którego okres zużywalności może być krótszy niż 20 lat. Będzie tak np. w przypadku zastawu na udziałach i akcjach w spółce kapitałowej o ograniczonym czasie trwania, krótszym niż 20 lat. Trudno byłoby uzasadnić dłuższy czas trwania zastawu rejestrowego niż byt jego przedmiotu. Jeżeli przedmiot zastawu ulegnie albo prawnemu, albo fizycznemu unicestwieniu, to wówczas zastaw wygasa.

Kolejnym argumentem jest, że jeżeli dozwolone jest coś więcej (zastaw na okres 20 lat), to dozwolone jest coś mniej (zastaw na okres krótszy). Możliwe jest zatem wnioskowanie a maiori ad minus na gruncie regulacji art. 18a u.zas.rej. Krótszy, umowny czas na wygaśnięcie zastawu rejestrowego nie narusza praw zainteresowanych stron (volenti non fit iniuria).

Nie ma normy prawnej expresis verbis zakazującej ustanowienia zastawu rejestrowego na okres krótszy niż 20 lat.

Przykład

Ustawodawca wprost zakazuje skracania i przedłużania terminu przedawnienia w drodze czynności cywilnoprawnej. Termin do wyczerpania prawa zastawniczego nie jest jednak terminem przedawnienia roszczenia.

Umowa zastawnicza może być zawarta pod warunkiem (zawieszającym lub rozwiązującym) albo z zastrzeżeniem terminu (początkowego lub końcowego). Możliwość ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego z terminem końcowym wyraźnie dopuszczono w art. 245 § 2 zd. 1 w zw. z art. 89 k.c.: „jednakże do ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego na nieruchomości nie stosuje się przepisów o niedopuszczalności warunku lub terminu”.

Przepis art. 3 ust. 2 u.zas.rej. określa jedynie minimalną treść umowy zastawu. Wynika z tego tylko taki wniosek, że klauzula umowna, której przedmiotem jest terminowość zastawu, nie stanowi essentialia negotii umowy zastawniczej. Może natomiast stanowić dodatkową treść umowy.

Za dopuszczalnością umówienia się na krótszy termin trwania prawa zastawniczego mogą przemawiać względy praktyczne. Dopuszczalne jest „przymuszenie” wierzyciela do szybszego wykonywania prawa zastawniczego. Zastawca może nie chcieć ograniczać się w prawie do rozporządzania przedmiotem zastawu w tak długoterminowej perspektywie. Wydaje się, że jest to interes zastawcy godny ochrony prawnej. Termin dwudziestoletni na wyczerpanie zastawu rejestrowego można porównać do krótkich terminów przedawnienia w obrocie gospodarczym (niemniej w praktyce termin przedawnienia może w wyniku cyklicznego uznawania długu ulegać przerwaniu i wielokrotnie rozpoczynać bieg na nowo).

Zakaz zbycia lub obciążenia

Zgodnie z art. 14 ust. 1 u.zas.rej. w umowie zastawniczej dopuszczalne jest zastrzeżenie, przez które zastawca zobowiązuje się względem zastawnika, że przed wygaśnięciem zastawu rejestrowego nie dokona zbycia lub obciążenia przedmiotu zastawu. Takie samoograniczenie zbycia składnika mienia, przy „niezamkniętym” czasowo zastawie, mogłoby trwać nawet i 30 lat. Zobowiązanie się do niezbywania przedmiotu zastawu zupełnie naturalnie może się łączyć z krótszym niż ustawowy terminem wykonywania praw zastawniczych. Dla przykładu: ograniczenie prawa w rozporządzaniu akcjami nie może trwać dłużej niż pięć lat.

Właściwość prawa

Ustalenie czasu trwania prawa zastawniczego na okres krótszy niż 20 lat nie jest sprzeczne z właściwością prawa zastawniczego (art. 3531 k.c.). Nie dochodzi do zmiany charakteru prawnego prawa zastawniczego, gdyż nie dochodzi do zmiany prawa terminowego na prawo bezterminowe. Skrócenie terminu na wyczerpanie prawa zastawniczego ma zatem miejsce w obrębie jego natury prawnej. Skoro przed upływem 20 lat można rozwiązać za porozumieniem stron umowę zastawu rejestrowego, to za zgodą stron stosunku zastawniczego możliwe jest przyjęcie z góry krótszego okresu na wyczerpanie zastawu rejestrowego. Ustalenie czasu trwania prawa zastawniczego na okres krótszy niż 20 lat nie narusza ani praw zastawnika, ani zastawcy, który się na to godzi. W szczególności dotyczy to obrotu profesjonalnego. Niekiedy czas trwania prawa zastawniczego na okres krótszy niż 20 lat może być skorelowany z krótszą żywotnością przedmiotu zabezpieczenia. Ustawodawca, w granicach dodatkowego terminu ważności zastawu rejestrowego do 10 lat pozostawia swobodę w ustaleniu przedłużonego czasu trwania prawa zastawniczego. System prawa dopuszcza inne zabezpieczenia terminowe (zabezpieczenia z terminem końcowym), np. gwarancję bankową.

Przedłużenie ważności

Otwarcie postępowania restrukturyzacyjnego nie ma wpływu na przedłużenie czy przerwanie terminu, o którym mowa w art. 18a u.zas.rej. Taki sam wniosek dotyczy terminu wynikającego z czynności prawnej. Wygaśnięcie zastawu może mieć miejsce w czasie trwania postępowania restrukturyzacyjnego zastawcy.

Po otwarciu postępowania restukturyzacyjnego przedłużenie ważności zastawu rejestrowego o dalszy okres, zarówno:

- w związku z upływem 20 lat, na okres nie dłuższy jednak niż 10 lat, na podstawie art. 18a u.zas.rej.,

- w związku z upływem krótszego okresu umownego, na dalszy dowolny okres, nieprzekraczający granicy czasowej, o której mowa w art. 18a u.zas.rej.

dla zabezpieczenia wierzytelności powstałej przed otwarciem postępowania restrukturyzacyjnego jest niedopuszczalne z mocy art. 246 pr. restr. (do którego stosowania odsyłają także inne przepisy Prawa restrukturyzacyjnego o poszczególnych trybach postępowania restrukturyzacyjnego).

Wniosek o wykreślenie

Zgodnie z art. 19 ust. 3 u.zas.rej. zastaw rejestrowy podlega wykreśleniu z rejestru zastawów na wniosek:

- zastawnika,

- zastawcy, który dołącza do wniosku pisemne oświadczenie zastawnika o wygaśnięciu wierzytelności zabezpieczonej zastawem rejestrowym lub zrzeczeniu się tego zabezpieczenia albo prawomocny wyrok sądu ustalający wygaśnięcie zastawu rejestrowego.

Nie jest to jednak zamknięty katalog podstaw formalnych wniosku o wykreślenie, przykładem może być np. prawomocne postanowienie sądu stwierdzającego wykonanie układu.

Komentarz 

prof. dr hab. Rafał Adamus, Uniwersytet Opolski

Należy postawić tezę, że o tym, jaki rzeczywisty wpływ ma zastaw rejestrowy na wierzytelność objętą postępowaniem restrukturyzacyjnym, nie rozstrzyga ani moment otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego, ani moment sporządzania spisu wierzytelności, ani moment prawomocnego zatwierdzenia tego spisu, ani wreszcie moment prawomocnego zatwierdzenia układu. Kluczowe znaczenie ma chwila wykonania układu (data spełnienia świadczenia). Status wierzytelności – w zależności od losów zabezpieczenia

– może ulegać zmianom, tak samo jak zmieniać się może wartość przedmiotu zabezpieczenia.