Papiery te są szczególnie popularne w portfelach funduszy inwestycyjnych i emerytalnych. Jak zatem powinno wyglądać ujęcie obligacji w księgach rachunkowych ich emitentów oraz jakie ma to przełożenie na sporządzane przez nich sprawozdania finansowe? Okazuje się, że pułapek jest niewiele, a przepisy księgowe i sprawozdawcze udzielają w tym zakresie precyzyjnych wskazówek.

Księgowa definicja obligacji

Z biznesowego punktu widzenia obligację charakteryzują 3 kluczowe pojęcia. Wartość nominalna to kwota, za którą emitent zobowiązuje się wykupić obligację w dniu jej zapadalności. Dyskonto to różnica między wartością nominalną a ceną sprzedaży obligacji w dniu emisji, która ma zachęcić inwestora do nabycia papieru, ponieważ stanowi jego zysk rozliczany w czasie. Kupon natomiast to oprocentowanie obligacji, które jest wypłacalne w trakcie życia danego papieru w ustalonych okresach (miesięcznie, kwartalnie itd.). Warto pamiętać, że nie każda obligacja musi posiadać wszystkie te elementy, ponieważ na rynku występują obligacje, które nie wypłacają kuponów (tzw. obligacje zerokuponowe) oraz zakup niektórych papierów nie wiąże się z dodatkowych zyskiem dla inwestora w postaci dyskonta.

Czytaj także: Zmiany zasad emisji obligacji oraz „upublicznienia" rynku obligacji niepublicznych

UWAGA!

Obligacje korporacyjne, podobnie jak inne wyemitowane dłużne papiery wartościowe, w księgach rachunkowych są traktowane jako zobowiązania finansowe, ponieważ zgodnie z art. 3 ust. 1 pkt. 27 ustawy z 29 września 1994 r. o rachunkowości stanowią one zobowiązanie jednostki do wydania aktywów finansowych, czyli zapłacenia odsetek (kuponu) oraz wykupienia obligacji za ich cenę nominalną.

Początkowe ujęcie

W polskich przepisach księgowych o ujmowaniu aktywów i zobowiązań finansowych, traktuje wydane na podstawie przepisów Ustawy, Rozporządzenie Ministra Finansów z 12 grudnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych (dalej: rozporządzenie). Zgodnie z par. 4 rozporządzenia zobowiązanie finansowe wprowadza się do ksiąg w dniu zawarcia kontraktu, bez względu na przewidziany w umowie termin rozliczenia transakcji.

Przy początkowym ujęciu, zobowiązania finansowe wprowadza się do ksiąg w wartości godziwej uzyskanej kwoty lub wartości otrzymanych innych składników majątkowych (§ 13, ust. 1 rozporządzenia). Przy ustalaniu wartości godziwej na ten dzień uwzględnia się poniesione przez jednostkę koszty transakcji. Koszty te muszą być bezpośrednio powiązane z emisją i zalicza się do nich w szczególności prowizje maklerskie, opłaty giełdowe i inne nałożone przez uprawnione instytucje w związku z zawarciem transakcji, prowizje za doradztwo, podatki i opłaty wynikające z obowiązujących przepisów.

PRZYKŁAD 1.

Obligacja o wartości nominalnej 1000 zł została sprzedana za 950 zł. Udzielone dyskonto wynosi zatem 50 zł. Do ksiąg rachunkowych, taka obligacja zostałaby wprowadzona w następujący sposób:

Dt Środki pieniężne/należności 950

Ct Zobowiązania z tytułu emisji obligacji 950

Wycena po początkowym ujęciu

Po początkowym ujęciu, zgodnie z art. 28 ust. 1, pkt. 8a ustawy, zobowiązania finansowe mogą być wyceniane według skorygowanej ceny nabycia (dalej: SCN), a jeżeli jednostka przeznacza je do sprzedaży w okresie do 3 miesięcy, to według wartości rynkowej lub inaczej określonej wartości godziwej. W zdecydowanej większości przypadków, wyemitowane obligacje będą zatem wyceniane w SCN.

Skorygowana cena nabycia zobowiązań finansowych to wartość, w jakiej składnik zobowiązań finansowych został po raz pierwszy wprowadzony do ksiąg rachunkowych, pomniejszona o spłaty wartości nominalnej, odpowiednio skorygowana o skumulowaną kwotę zdyskontowanej różnicy między wartością początkową składnika i jego wartością w terminie wymagalności, wyliczoną za pomocą efektywnej stopy procentowej. W przypadku obligacji, w trakcie jej życia, przepływy pieniężne będą związane z płatnościami odsetkowymi, a wartość nominalna zostanie zapłacona w dniu wykupu.

Z punktu widzenia opisanych wcześniej rozważań dotyczących biznesowej charakterystyki obligacji warto zwrócić uwagę, że wycena dłużnych papierów wartościowych w SCN odbywa się z zastosowaniem efektywnej stopy procentowej (dalej: ESP). ESP jest stopą, za pomocą której następuje dyskontowanie do bieżącej wartości związanych z instrumentem finansowym przyszłych przepływów pieniężnych oczekiwanych w okresie do terminu wymagalności, a w przypadku instrumentów o zmiennej stopie procentowej – do terminu następnego oszacowania przez rynek poziomu odniesienia.

UWAGA!

Efektywna stopa procentowa stanowi wewnętrzną stopę zwrotu składnika aktywów lub zobowiązania finansowego za dany okres. Oznacza to, że kalkulacja ESP obejmuje nie tylko płacone z obligacji odsetki (kupon), ale także udzielone dyskonto. W konsekwencji, koszt odsetkowy związany z emisją obligacji, jest ujmowany w czasie, w okresie do zapadalności, i uwzględnia łączny koszt tego finansowania.

Wycena obligacji w SCN nie wymaga korzystania z zaawansowanych aplikacji, ponieważ można ją wykonać przy użyciu arkusza kalkulacyjnego. Przydatne będą funkcje: XIRR (efektywna stopa procentowa) i XNPV (wartość bieżąca netto zdyskontowanych ESP przyszłych przepływów pieniężnych z obligacji).

Zgodnie z par. 22 rozporządzenia, skutki przeszacowania aktywów i zobowiązań finansowych wycenianych w SCN nabycia (z wyjątkiem pozycji zabezpieczanych i zabezpieczających, których nie będziemy szczegółowo omawiać), to jest odpisy z tytułu dyskonta lub premii, jak również pozostałe różnice ustalone na dzień ich wyłączenia z ksiąg rachunkowych, zalicza się odpowiednio do przychodów lub kosztów finansowych okresu sprawozdawczego, w którym nastąpiło przeszacowanie.

PRZYKŁAD 2.

Na dzień bilansowy cena czysta obligacji wynosiła 970 zł, a cena brudna (uwzględniająca naliczone odsetki – 985 zł). Wartość bilansowa obligacji powinna uwzględniać jej wycenę oraz naliczone odsetki. W księgach, ujęcie wyceny na datę bilansową powinno wyglądać następująco:

Dt Koszty finansowe (dyskonto) 20

Dt Koszty finansowe (odsetki naliczone) 15

Ct Zobowiązania z tytułu emisji obligacji 35

Po dniu bilansowym, gdy nadejdzie dzień płatności odsetek, odsetki naliczone na dzień bilansowy i wypłacone po nim, pomniejszą zobowiązania:

Dt Zobowiązania z tytułu emisji obligacji 15

Ct Środki pieniężne 15

Należy pamiętać, że w związku z wyceną obligacji (ujęcie dyskonta oraz naliczonych odsetek) powstaną różnice przejściowe, ponieważ podatkowo koszty uzyskania przychodu ujmuje się metodą kasową. W związku z przejściowymi różnicami pomiędzy wykazywaną w księgach rachunkowych wartością zobowiązań z tytułu emisji obligacji a ich wartością podatkową, jednostka tworzy aktywa z tytułu odroczonego podatku dochodowego, którego jest podatnikiem. Wartością podatkową pasywów jest ich wartość księgowa pomniejszona o kwoty, które w przyszłości pomniejszą podstawę podatku dochodowego, czyli zapłacone odsetki oraz różnica między wartością nominalną a otrzymanymi środkami pieniężnymi (dyskonto).

PRZYKŁAD 3.

W omawianym przykładzie, powstanie aktywo z tytułu odroczonego podatku dochodowego, ponieważ w związku z odsetkami, emitent będzie mógł pomniejszych podstawę opodatkowania o te koszty:

Dt Aktywa z tytułu odroczonego podatku dochodowego 6,65 (czyli 35 zł * 19 proc.)

Ct Obciążenie wyniku finansowego podatkiem dochodowym 6,65

Jeśli obligacja została wyemitowana w walucie innej niż waluta funkcjonalna jednostki, najczęściej jest to EUR lub USD, to ująć należy również różnice kursowe z wyceny i zaliczyć odpowiednio do przychodów lub kosztów finansowych.

Wyłączanie z ksiąg rachunkowych

Zobowiązanie finansowe wyłącza się z ksiąg rachunkowych (par. 12 rozporządzenia) w całości lub części na dzień, w którym jednostka spełniła w całości lub części wynikające z zawartego kontraktu świadczenie, została ze świadczenia zgodnie z obowiązującym prawem zwolniona albo zobowiązanie uległo przedawnieniu. W przypadku obligacji, zdarzeniem powodującym wyłącznie obligacji z ksiąg będzie jej wykup poprzez zapłacenie wartości nominalnej. W dniu zapadalności, wycena obligacji w SCN będzie równa jej wartości nominalnej, co implikuje dwa fakty. Po pierwsze do wyniku finansowego rozliczyły się (proporcjonalnie do okresu) wszystkie koszty odsetkowe, tj. kupony oraz dyskonto i po drugie, zapłacenie wartości nominalnej obligacji powoduje jej usunięcie z ksiąg.

W przypadku modyfikacji kontraktu ważna jest tzw. zasada 10 proc., ponieważ zobowiązanie finansowe uznaje się za spełnione również wtedy, gdy do obowiązującej umowy, której przedmiotem jest dłużny instrument finansowy, wprowadzono zmiany powodujące powstanie co najmniej 10 proc. różnicy między zdyskontowaną bieżącą wartością przepływów pieniężnych wynikających ze zmienionej umowy a zdyskontowaną bieżącą wartością pozostałych przepływów pieniężnych ustalonych na podstawie umowy obowiązującej dotychczas. Na dzień, od którego zmiany w umowie obowiązują, dotychczasowe zobowiązanie powinno zostać wyłączone z ksiąg rachunkowych, a nowe zobowiązanie finansowe do nich wprowadzone.

PRZYKŁAD 4.

W dniu zapadalności obligacji, ich cena brudna wynosiła 1015 zł i obejmowała 1000 zł wartości nominalnej oraz 15 zł naliczonych odsetek. W porównaniu do poprzedniej wyceny cena czysta obligacji wzrosła więc z 970 zł do 1000 zł. W księgach, te oparcie zostaną zaewidencjonowane w następujący sposób:

Dt Koszty finansowe (dyskonto) 30

Dt Koszty finansowe (odsetki naliczone) 15

Ct Zobowiązania z tytułu emisji obligacji 45

Wykup obligacji nastąpi po cenie nominalnej, a także należy dodać do niego płatność ostatniego kuponu. Emitent zapłaci więc w dniu wykupu cenę brudną obligacji, co w księgach ujmiemy następująco:

Dt Zobowiązania z tytułu emisji obligacji 1015

Ct Środki pieniężne 1015

UWAGA!

Jeśli wyłączenie z ksiąg obligacji następuje przed datą zapadalności, to wynik z tej operacji ustala się jako różnicę między kwotą zapłaty a wartością wyłączonego z ksiąg rachunkowych zobowiązania, w tym nierozliczonego dyskonta lub premii. Wynik ten zalicza się do przychodów lub kosztów finansowych okresu sprawozdawczego.

Standardy międzynarodowe

W standardach międzynarodowych ujęcie obligacji w księgach emitenta nie różni się istotnie od omawianych w tym artykule polskich przepisów. Rozporządzenie było wzorowane na MSR 39. MSSF 9 „Instrumenty finansowe", który obowiązuje od ponad dwóch lat, wprowadził duże różnice w porównaniu do swojego poprzednika, ale dotyczą one głównie aktywów finansowych. Nowym podejściem wprowadzonym przez MSSF 9, które nie występuje w polskich przepisach, jest ujęcie własnego ryzyka kredytowego w przypadku zobowiązań finansowych wycenianych do wartości godziwej. Zgodnie z MSSF 9 pkt. 5.7.7, jednostka prezentuje zysk lub stratę na zobowiązaniu finansowym, które jest wyznaczone jako wyceniane w wartości godziwej przez wynik finansowy w następujący sposób:

a) kwota zmiany wartości godziwej zobowiązania finansowego przypisywana do zmian ryzyka kredytowego związanego z tym zobowiązaniem jest prezentowana w innych całkowitych dochodach oraz

b) pozostała kwota zmiany wartości godziwej zobowiązania jest prezentowana w wyniku finansowym, chyba że opisane w pkt a) traktowanie skutków zmian ryzyka kredytowego związanego z tym zobowiązaniem doprowadziłoby do powstania lub powiększenia niedopasowania księgowego w wyniku finansowym jednostki.

W praktyce oznacza to, że jednostka będzie ujmowała w innych całkowitych dochodach skutki zmiany własnego ryzyka kredytowego spowodowanego np. zmianą jej zewnętrznego ratingu.

Sprawozdanie finansowe

Sprawozdanie finansowe emitentów obligacji powinno zawierać odpowiednie ujawnienia wymagane przepisami Rozporządzenia. W bilansie, wykazuje się skutki przeszacowania zobowiązań finansowych oraz naliczone koszty odsetkowe związane z tymi zobowiązaniami – w pozycjach, do których zakwalifikowano zobowiązania finansowe.

W rachunku zysków i strat wykazuje się skutki przeszacowania zobowiązań finansowych zaliczonych do kategorii przeznaczonych do obrotu, w tym koszty odsetkowe oraz wynik z operacji, o którym mowa w par. 18 ust. 4 rozporządzenia (wyłączenia z ksiąg rachunkowych całości lub części zobowiązania finansowego) – jako przychody lub koszty z tytułu aktualizacji wartości inwestycji. W pozostałych przypadkach wykazuje się je jako przychody lub koszty z tytułu odsetek.

Jeżeli w pasywach bilansu wykazuje się zobowiązania finansowe, to, bez względu na sposób ich wyceny, w dodatkowych informacjach i objaśnieniach należy ujawnić koszty obciążające jednostkę z tytułu odsetek od tych zobowiązań, wyliczonych za pomocą stóp procentowych wynikających z zawartych kontraktów, przypadające na okres objęty sprawozdaniem finansowym, z podziałem na koszty odsetek związane z zobowiązaniami zaliczonymi do przeznaczonych do obrotu, pozostałymi krótkoterminowymi zobowiązaniami finansowymi oraz długoterminowymi zobowiązaniami finansowymi.

Koszty odsetek naliczone i zrealizowane w danym okresie ujmuje się odrębnie od kosztów odsetek naliczonych, lecz niezrealizowanych. Odsetki niezrealizowane wykazuje się z podziałem według terminów zapłaty:

1) do trzech miesięcy,

2) powyżej trzech do dwunastu miesięcy,

3) powyżej dwunastu miesięcy

– od dnia sporządzenia sprawozdania finansowego.

Paragraf 40, ust. 3 rozporządzenia wymaga również aby dla aktywów i zobowiązań finansowych, których nie wycenia się w wartości godziwej, zamieścić w dodatkowych informacjach i objaśnieniach dane o ich wartości godziwej na dzień sporządzenia sprawozdania finansowego. Jeżeli jednostka nie ustaliła wartości godziwej takich aktywów lub zobowiązań finansowych, to powinna fakt ten ujawnić oraz podać podstawową charakterystykę instrumentów finansowych, które w innym przypadku byłyby wycenione po cenie ustalonej w aktywnym obrocie regulowanym.

Michał Tomczyk biegły rewident, partner w Dziale Rewizji Finansowej BDO