Stworzenie utworu w czasie wykonywania pracy albo dokonanie przez pracownika wynalazku jest zagadnieniem dotyczącym coraz większej liczby branż. Jakie prawa posiada pracodawca, a jakie pracownik? Na co należy zwrócić szczególną uwagę?
Istotne rozwiązania prawne regulujące problem własności intelektualnej w zatrudnieniu odnajdziemy w ustawie z 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej (dalej: p.w.p.) oraz ustawie z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej: u.p.a.p.p.).
Prawo do patentu
Zgodnie z prawem własności przemysłowej, prawo do uzyskania patentu na wynalazek albo prawa ochronnego na wzór użytkowy, jak również prawa z rejestracji wzoru przemysłowego przysługują co do zasady twórcy, czyli osobie fizycznej, która jest autorem innowacyjnego rozwiązania. Od tej reguły przewidziano kilka wyjątków. Jeden z nich dotyczy wynalazczości pracowniczej uregulowanej w art. 11 ust. 3 p.w.p. i obejmuje sytuacje, gdy twórca dokonał wynalazku w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy. W takim przypadku prawo do patentu przysługuje pracodawcy, a nie pracownikowi (twórcy wynalazku). Ten przepis ma charakter dyspozytywny, zatem strony stosunku pracy mogą uregulować kwestie wynalazczości inaczej (np. poprzez pozostawienie praw do projektu wynalazczego przy twórcy).
Czytaj także: Własność intelektualna a produkty innowacyjne
Wyjątek wskazany w art. 11 ust. 3 p.w.p. nie ma zastosowania do wszystkich przypadków twórczości pracownika. Użyte wyrażenie „wykonywanie obowiązków ze stosunku pracy" należy wiązać z zakresem obowiązków pracownika. W praktyce oznacza to, że pracodawca nabędzie prawo ochrony tylko do tych projektów, które powstały w wyniku wykonywania obowiązków pracowniczych (do których należy także obowiązek określonej aktywności twórczej).
Poza zakresem obowiązków
To, że pracownik dokona wynalazku w trakcie pracy, ale poza zakresem obowiązków, nie oznacza jeszcze, że pracodawca nie będzie mógł korzystać z tej twórczości. Warunek jest jeden – projekt wynalazczy musi powstać dzięki pomocy pracodawcy, który jest przedsiębiorcą. Pomoc ta powinna stanowić wkład o znacznej wartości i jakości oraz istotnie przyczynić się do powstania rozwiązania. (M. du Vall (w:) E. Nowińska, U. Promińska, M. du Vall, Prawo własności przemysłowej, 2008). W takiej sytuacji, zgodnie z art. 11 ust. 5 p.w.p., pracownik zachowuje prawo do patentu, wzoru użytkowego albo wzoru przemysłowego, ale jednocześnie pracodawca może korzystać z nich we własnym zakresie. Przykładowo pracodawca w ramach przedsiębiorstwa może stosować dane rozwiązane w produkcji, ale bez możliwości jego licencjonowania lub sprzedaży.
Odmienna sytuacja występuje, gdy pracodawca jest zainteresowany wynalazkiem pracownika, który powstał jeszcze przed rozpoczęciem okresu zatrudnienia. Mają tu zastosowanie ogólne zasady, zgodnie z którymi twórca może przenieść prawo do uzyskania ochrony na taki wynalazek na inną osobę w drodze oddzielnej umowy. Stosunek zatrudnienia nie ma tu nic do rzeczy.
Wynagrodzenie za korzyść
To, że dany projekt pracownik opracował w związku z zakresem pełnionych obowiązków ze stosunku pracy nie oznacza jeszcze, że nic za to nie otrzyma poza wynagrodzeniem ustalonym w umowie o pracę. Jeżei pracodawca osiąga korzyść z projektu wynalazczego (zastosował wynalazek we własnym przedsiębiorstwie i czerpie z tego korzyści gospodarcze), pracownikowi – jako twórcy – przysługuje z tego tytułu stosowne wynagrodzenie.
W prawie własności przemysłowej nie zostało sprecyzowane, co należy uznać za korzyść przedsiębiorcy z projektu wynalazczego. W praktyce do takich korzyści zalicza się tzw. efekty ekonomiczne (wymierne) oraz niektóre efekty niewymierne, zwłaszcza poprawę bezpieczeństwa i higieny pracy czy też opłaty z tytułu licencji udzielonych przez przedsiębiorcę (vide wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 24 lutego 2016 r., I ACa 1169/15).
Wysokość takiego wynagrodzenia, co do zasady, zależy od woli stron. W przypadku braku uzgodnień, wynagrodzenie ustala się na mocy art. 22 ust. 2 p.w.p., tj. w słusznej proporcji do korzyści przedsiębiorcy z wynalazku lub wzoru, z uwzględnieniem okoliczności, w jakich zostały dokonane, a w szczególności zakresu udzielonej twórcy pomocy przy ich dokonaniu (nakłady techniczne, finansowe i organizacyjne poniesione przez przedsiębiorcę). Zatem wynagrodzenie pracownika za projekt wynalazczy będzie tym mniejsze, im większe było zaangażowanie pracodawcy w proces twórczy, np. poprzez udostępnienie zaplecza technicznego czy znaczne nakłady finansowe. Jednak wynagrodzenie twórcy powinno zostać podwyższone, jeżeli korzyści osiągnięte przez przedsiębiorcę okażą się znacząco wyższe od korzyści przyjętych za podstawę do ustalenia wypłaconego wynagrodzenia.
Prawo własności przemysłowej ściśle reguluje także termin wypłaty wynagrodzenia za korzystanie z wynalazku pracowniczego. Pierwsza część wynagrodzenia albo jego całość powinna zostać przekazana pracownikowi w terminie dwóch miesięcy od dnia uzyskania przez pracodawcę pierwszej korzyści z wynalazku. W przypadku częściowej wypłaty kolejne części wynagrodzenia należy wypłacać w terminie dwóch miesięcy po upływie każdego roku, maksymalnie w ciągu pięciu lat od dnia uzyskania pierwszych korzyści.
Opisane zasady dotyczące wynagrodzenia przysługują twórcy także, gdy zachodzi sytuacja opisana w art. 11 ust. 5 p.w.p. (dokonanie projektu wynalazczego przy pomocy przedsiębiorcy) oraz art. 20 p.w.p. (nabycie pochodne prawa do uzyskania ochrony projektu wynalazczego).
Twórczość pracownicza
W u.p.a.p.p., podobnie jak w p.w.p., podmiotem praw co do zasady jest twórca, czyli osoba, której nazwisko uwidoczniono na egzemplarzach utworu lub której autorstwo podano do publicznej wiadomości w związku z rozpowszechnianiem utworu. Odmiennie zostało natomiast uregulowane nabycie przez pracodawcę utworu stworzonego przez pracownika.
Po pierwsze, pracowniczym utworem jest tylko taki utwór, który pracownik stworzył w związku z wykonywaniem obowiązków ze stosunku pracy. Po drugie, nabycie majątkowych praw autorskich przez pracodawcę wymaga wyraźnego przyjęcia przez niego utworu. Może to nastąpić poprzez spisanie protokołu odbioru, wysłanie do pracownika e-maila czy w sposób dorozumiany poprzez wykorzystanie utworu pracowniczego w działalności pracodawcy.
Dopiero przyjęcie utworu przez pracodawcę skutkuje uzyskaniem przez niego praw w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron. Do tego czasu pracownik jest jedynym podmiotem praw autorskich.
W praktyce zdarza się, że pracodawca po otrzymaniu utworu od pracownika nie składa żadnego oświadczenia. W takim przypadku po upływie pół roku od dostarczenia utworu przez pracownika uważa się go za przyjęty bez zastrzeżeń (art. 13 u.p.a.p.p.).
Pracodawca powinien pamiętać także o kwestii rozpowszechniania utworu, które musi nastąpić w terminie dwóch lat od jego przyjęcia (bądź w terminie odrębnie ustalonym przez strony). Bezczynność po stronie pracodawcy spowoduje, że prawa uzyskane przez niego wraz z własnością przedmiotu, na którym utwór utrwalono, powrócą do twórcy.
Zwykle bez dodatkowej zapłaty
Co do zasady pracownik nie otrzymuje odrębnego wynagrodzenia za utwór, który powstał w ramach wykonywania przez niego obowiązków ze stosunku pracy. Wynagrodzenie za pracę jednocześnie stanowi wynagrodzenie za przeniesienie majątkowych praw autorskich do utworu. Potwierdza to uchwała Sądu Najwyższego z 14 lutego 2012 r. (III UZP 4/11): „Jeżeli wykonanie utworu (podlegającego prawu autorskiemu) następuje w ramach umowy o pracę, to, w stosunku pracy, a nie w umowie o przeniesienie autorskich praw majątkowych, zasadza się źródłowa podstawa wynagrodzenia za korzystanie przez pracodawcę z utworu".
Oczywiście w umowie o pracę strony mogą uregulować te kwestie inaczej i przyznać pracownikowi odrębne wynagrodzenie z tytułu przeniesienia na pracodawcę autorskich praw majątkowych.
Inaczej z programem komputerowym
Nieco inną regulację zastosowano do nabycia praw do programu komputerowego, do którego – w myśl art. 74 ust. 3 u.p.a.p.p. – nie jest potrzebne przyjęcie utworu. Prawa do programu komputerowego powstają od razu na rzecz pracodawcy. Nie występuje tu charakterystyczne dla przyjęcia utworu przejście praw majątkowych z pracownika na rzecz pracodawcy. Na powstanie praw majątkowych nie ma też wpływu cel umowy o pracę i zgodny zamiar stron. Jeśli tylko program komputerowy został stworzony w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, pracodawca z mocy ustawy nabywa do niego prawa.
