Zgłoszenie zastrzeżenia do protokołu to często niedoceniany, ale istotny element strategii procesowej. Pozwala ono na skuteczne podnoszenie zarzutów procesowych w toku postępowania. Niezgłoszenie zastrzeżenia na uchybienie sądu we właściwym momencie może zamknąć drogę do ich wykorzystania w dalszej części procesu. Warto więc wiedzieć, kiedy je zgłaszać.
Zgodnie z art. 162 kodeksu postępowania cywilnego (k.p.c.) strona powinna zgłosić zastrzeżenie do protokołu, jeśli zauważy uchybienie sądu przepisom postępowania. Obowiązek ten dotyczy w szczególności sytuacji, gdy strona jest reprezentowana przez profesjonalnego pełnomocnika – adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego. Wówczas brak zastrzeżenia skutkuje utratą prawa do powoływania się na dane uchybienie w dalszym toku sprawy.
Instytucja ta służy kilku celom. Przede wszystkim umożliwia sądowi odniesienie się do zgłoszonego uchybienia jeszcze w toku rozprawy. Ponadto po zgłoszeniu zastrzeżenia sąd może zmienić swoje rozstrzygnięcie. Co więcej, zastrzeżenie tworzy formalny ślad, który może zostać wykorzystany w apelacji lub innych środkach zaskarżenia.
Kiedy zastrzeżenie jest konieczne?
Nie każde uchybienie wymaga zgłoszenia zastrzeżenia. Zgodnie z orzecznictwem i doktryną obowiązek ten dotyczy tylko takich uchybień, które:
- wystąpiły na rozprawie (a nie poza nią),
- nie są objęte odrębnym środkiem zaskarżenia (np. zażaleniem),
- mogą mieć wpływ na wynik sprawy.
Uchybienia podlegające zaskarżeniu
Jeśli dane rozstrzygnięcie podlega zaskarżeniu, np. zażaleniu, nie ma potrzeby składania zastrzeżenia. Przykładowo – postanowienie o ukaraniu strony grzywną można zaskarżyć, więc nie trzeba zgłaszać zastrzeżenia do protokołu.
W takiej sytuacji środkiem ochrony prawnej jest samo zażalenie, a nie uprzednie zwrócenie uwagi sądu na uchybienie przez zastrzeżenie.
Najbardziej typowym przypadkiem, w którym wymagane jest zastrzeżenie, są błędy popełnione przez sąd podczas rozprawy. Mogą to być sytuacje, gdy:
- sąd pomija istotny dla nas wniosek dowodowy na podstawie art. 2352 § 1 k.p.c.,
- sąd oddala wniosek dowodowy bez uzasadnienia,
- sąd ogranicza prawo strony do wypowiedzi,
- sąd nie dopuszcza do głosu pełnomocnika mimo zgłoszenia chęci wypowiedzi.
Wówczas strona – lub jej pełnomocnik – powinna niezwłocznie zgłosić zastrzeżenie do protokołu, najlepiej od razu po wydaniu postanowienia, ale nie później niż na następnym posiedzeniu. Warto zwrócić uwagę, że jeszcze do niedawna (do 6 listopada 2019 r.) przepis ten brzmiał inaczej. Wedle wówczas obowiązującego art. 162 § 1 k.p.c. strony mogły w toku posiedzenia – a jeżeli nie były obecne, na najbliższym posiedzeniu – zwrócić uwagę sądu na uchybienia przepisom postępowania. Wtedy konieczne było zgłoszenie zastrzeżenia do protokołu na tej samej rozprawie. Obecnie można tego dokonać na następnym posiedzeniu.
Zastrzeżenie nie jest wymagane w odniesieniu do uchybień popełnionych poza rozprawą, np. podczas posiedzeń niejawnych. Przykładem może być dopuszczenie spóźnionego dowodu na posiedzeniu niejawnym.
Choć formalnie zastrzeżenie nie jest konieczne, warto – z ostrożności procesowej – je zgłosić, jeśli uchybienie może mieć wpływ na wynik sprawy. Takie działanie nie zaszkodzi, a może pomóc.
Zastrzeżenia przed sądem II instancji – czy mają sens?
Zgłaszanie zastrzeżeń możliwe jest również przed sądem drugiej instancji. Jednak trzeba pamiętać, że jeśli sprawa nie podlega skardze kasacyjnej, to zastrzeżenie może nie przynieść żadnych skutków procesowych.
W takich przypadkach droga sądowa kończy się na wyroku sądu II instancji. Zastrzeżenie może być istotne jedynie wtedy, gdy planowane jest np. złożenie skargi o stwierdzenie niezgodności wyroku z prawem lub wznowienie postępowania.
Jak prawidłowo zgłosić zastrzeżenie?
Zastrzeżenie należy zgłosić ustnie do protokołu, najlepiej od razu po zaistnieniu uchybienia. Warto również wyraźnie zaznaczyć, że zastrzeżenie składane jest na podstawie art. 162 k.p.c. Strona zastępowana przez fachowego pełnomocnika powinna podać przepis, który jej zdaniem został naruszony, wraz z krótkim uzasadnieniem.
Jeśli rozprawa prowadzona jest zdalnie, np. przez system wideokonferencji, zastrzeżenie należy zgłosić głosowo – tak by zostało zapisane w protokole elektronicznym. W przypadku protokołu pisemnego można też wnosić o jego uzupełnienie, jeśli dane zastrzeżenie nie pojawi się w protokole.
Wyjątkowo w przypadku uchybień popełnionych poza rozprawą (np. podczas posiedzeń niejawnych) w kluczowych dla sprawy rozstrzygnięciach warto rozważyć zastrzeżenie do protokołu w formie pisemnej.
Przykłady praktyczne – co warto wiedzieć?
Praktyka sądowa pokazuje, że zastrzeżenia dotyczą głównie postanowień dowodowych. Przykłady:
- sąd oddala wniosek o przesłuchanie świadka bez uzasadnienia,
- sąd pomija dokument prywatny, uznając go za niemający istotnego znaczenia dla rozstrzygnięcia,
- sąd ogranicza pytania zadawane przez stronę drugą stronie.
W takich przypadkach zastrzeżenie umożliwia późniejsze zakwestionowanie tych uchybień w apelacji. Wyjątkowo można powoływać się na uchybienie, kiedy nie zgłoszono zastrzeżenia. Pierwszy przypadek to uchybienie przepisów postępowania, których naruszenie sąd powinien wziąć pod rozwagę z urzędu. Drugi przypadek występuje, gdy strona uprawdopodobni, iż nie zgłosiła zastrzeżeń bez swojej winy.
Zastrzeżenie a apelacja
Zastrzeżenie ma szczególne znaczenie przy formułowaniu zarzutów apelacyjnych. Zgodnie z art. 380 k.p.c. sąd drugiej instancji – na wniosek strony – może rozpoznać postanowienia niezaskarżalne, jeśli miały wpływ na wynik sprawy.
W apelacji należy wprost wskazać, że dane postanowienie było objęte zastrzeżeniem, i wnosić o jego rozpoznanie. To ważne – bez wyraźnego wniosku sąd apelacyjny może je pominąć.
Zgłoszenie zastrzeżenia do protokołu jest ważnym narzędziem ochrony praw procesowych strony. Choć nie zawsze jest wymagane, jego brak w niektórych sytuacjach może mieć poważne konsekwencje – zwłaszcza dla profesjonalnych pełnomocników.
W praktyce warto kierować się zasadą ostrożności procesowej. Jeśli pojawia się wątpliwość, czy dane uchybienie powinno być objęte zastrzeżeniem – lepiej je zgłosić. W przeciwnym razie może się okazać, że droga do skutecznego odwołania zostanie zamknięta.
