Jak przebiega dział spadku

Jeśli spadkobierców jest co najmniej dwóch, to dopóki nie podzielą się spadkiem, są współwłaścicielami każdego składnika spadku. Ponadto aż do chwili działu spadku ich współodpowiedzialność za długi spadkowe jest solidarna (art. 1034 kodeksu cywilnego). Wierzyciel spadku może więc od każdego współspadkobiercy żądać zapłaty całości należności, a nie części odpowiadającej udziałowi w spadku.

Współspadkobiercy są współwłaścicielami mienia spadkowego w udziałach takich jak udziały w spadku. Mogą rozporządzać udziałami w spadku jako całości (art. 1051 zd. 2 i art. 1053 k.c.), jak i w poszczególnych składnikach mienia. Jednak do chwili działu spadku, aby zbyć udział w przedmiocie spadkowym (a nie w całym spadku), potrzebna jest zgoda pozostałych współspadkobierców (art. 1036 k.c.).

Sposoby i formy działu spadku

Podzielić spadek można albo umową, albo przed sądem. Jeśli w skład majątku wspólnego wchodzi nieruchomość, użytkowanie wieczyste albo spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, to umowa musi mieć formę aktu notarialnego (art. 1037 § 2 k.c., art. 237 k.c., art. 172 ust. 4 ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych).

Akt notarialny jest też konieczny, jeżeli do spadku należy przedsiębiorstwo objęte zarządem sukcesyjnym. No i oczywiście jeśli w skład przedsiębiorstwa wchodzi nieruchomość. Jeśli przedsiębiorstwo w spadku nie spełnia żadnej z tych cech, to do umowy o dział spadku wystarczy forma pisemna z podpisami notarialnie poświadczonymi.

Jeśli zaś w spadku są udziały w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, to do podziału takiego składnika może być potrzebna forma pisemna z podpisami notarialnie poświadczonymi (art. 180 kodeksu spółek handlowych) lub wyższa (czyli akt notarialny lub ugoda sądowa).

W pozostałych przypadkach forma umowy o dział spadku jest dowolna. W praktyce zdarza się, że zainteresowani dzielą się spadkiem lub jego częścią ustnie, a nawet po prostu przez wzajemnie akceptowane fakty dokonane. Zalecana jest jednak staranność, a zatem warto zadbać o choćby pisemne udokumentowanie tego, że wszyscy spadkobiercy zgadzają się na określony sposób działu.

Jeśli dział spadku następuje w drodze umowy, to może być działem częściowym. Można więc na przykład w formie pisemnej zwykłej podzielić tę część spadku, która składa się z rzeczy ruchomych, natomiast u notariusza albo w sądzie dokonać działu w zakresie nieruchomości czy przedsiębiorstwa.

Natomiast sądowy dział spadku może być tylko działem definitywnym (całkowitym albo uzupełniającym), chyba że są ważne powody za dokonaniem działu częściowego. Uznaje się, że sama wola zainteresowanych nie jest wystarczająco ważnym powodem. Natomiast wystarczającym powodem częściowego działu może być fakt, że w skład spadku wchodzi przedsiębiorstwo (art. 1038 § 3 k.c.).

Z postępowania sądowego można skorzystać nie tylko w razie sporu, ale także wtedy, gdy współspadkobiercy są zgodni co do sposobu działu spadku. Spór zaś może zakończyć się albo orzeczeniem sądu o dziale spadku, albo ugodą przed sądem, ewentualnie ugodą zawartą przed mediatorem. Jeśli ugoda zawarta przed mediatorem miałaby dotyczyć nieruchomości albo innego przedmiotu wymagającego formy szczególnej czynności prawnej (zob. początek tego rozdziału), to będzie ona niewystarczająca (art. 18315 § 2 kodeksu postępowania cywilnego). Trzeba wtedy zadbać o równoległe wykonanie odpowiedniej czynności notarialnej. Rozwiązaniem może być zwrócenie się do mediatora, który jest jednocześnie notariuszem.

Strony, które umownie dzielą spadek, albo sąd, który go dzieli w postępowaniu, muszą zmierzyć się przede wszystkim z następującymi kwestiami.

Skład spadku

Często między współspadkobiercami zdarzają się spory na temat składu spadku . Na przykład jedni twierdzą, że spadkodawca był właścicielem danej rzeczy, a inni, że przed śmiercią podarował ją albo sprzedał. Nietrudno zauważyć, że zazwyczaj im mniej czasu zwlekaliśmy z decyzją o dziale spadku, tym łatwiej może być ustalić jego skład.

Jeśli działu dokonuje sąd, to on ustala skład spadku (art. 684 k.p.c.). We wniosku do sądu należy podać wszystkie składniki majątku spadkowego i ich wartość, nie ograniczać się tylko do wybranych (art. 680 § 1 k.p.c.). Trzeba też ujawnić, czy, a jeśli tak, to które składniki spadku zostały już objęte umownym działem. Zasada ustalania składu spadku przez sąd nie zwalnia natomiast uczestników z ciężaru dowodzenia przynależności danego mienia do spadku bądź jego wartości.

Przy ustalaniu składu spadku sąd nie jest związany nawet zapisami w księdze wieczystej. W ramach sprawy o dział spadku można więc domagać się uzgodnienia treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym i nie trzeba w tym celu wytaczać osobnego powództwa. Jeśli osobne powództwo zostało wytoczone, to sąd, który je rozpoznaje, powinien połączyć swoją sprawę do wspólnego rozpoznania ze sprawą o dział spadku i przekazać akta. Uruchomienie postępowania o dział spadu powoduje bowiem, że spory o skład majątku spadkowego mogą być rozstrzygnięte tylko w tym postępowaniu.

Warunkiem działu spadku może być podział majątku wspólnego z małżeństwa spadkodawcy. Jeśli po osobie zmarłej dokonuje się działu spadku, a była ona w małżeństwie objętym wspólnością majątkową, przy czym podział majątku nie nastąpił, to powinien on nastąpić najpóźniej wraz z działem spadku. Do spadku wchodzi bowiem udział zmarłego w majątku wspólnym. Nie da się więc bez wcześniejszego lub jednoczesnego podziału majątku ustalić składu spadku. Z praktycznego zaś punktu widzenia można tę zależność przedstawić także odwrotnie: po co dzielić majątek wspólny zmarłego, jeśli nie po to, by jednocześnie dokonać działu spadku po nim? Zwłaszcza jeśli jednym ze współspadkobierców jest małżonek. Warto wówczas w jednym postępowaniu (art. 689 k.p.c.) lub jednej umowie określić, jaka część majątku przypadnie temu małżonkowi. Bo przecież część należy mu się z tytułu udziału w majątku wspólnym, a część z tytułu dziedziczenia.

Zniesienie współwłasności

Kiedy już ustalono, co jest do podziału, a co nie, trzeba rozstrzygnąć, co z tym dalej zrobić, czyli kto zatrzyma które mienie. Są przedmioty, które można podzielić, np. działki gruntu (pod pewnymi warunkami) albo budynki wielolokalowe. Jeśli przedmiotu nie da się podzielić (np. samochód) albo nie warto tego robić (np. powstałyby działki gruntu o niekorzystnej geometrii) – można dokonać podziału cywilnego, czyli przyznać dany składnik jednej stronie ze spłatą na rzecz drugiej. Spłaty za poszczególne składniki wzajemnie się kompensują, a więc wylicza się jedną spłatę z tytułu całego działu spadku.

Zasadniczym celem działu jest więc wyjście ze współwłasności, ale jeśli zainteresowani lub część z nich zażąda, aby pozostawić ich przy współwłasności określonego składnika, to sąd tak postąpi (art. 1044 k.c.). Oczywiście tym bardziej spadkobiercy mogą tak uzgodnić w umownym dziale.

Wartość mienia

Co oczywiste, aby wyliczyć spłaty, konieczne jest określenie wartości poszczególnych składników. Jeśli strony zgadzają się co do wartości rynkowej danego przedmiotu, a sąd nie uzna tego za obejście prawa, to nie będzie potrzebne postępowanie dowodowe co do tej wartości. Ustalenie wartości nie ma znaczenia w przypadku zniesienia współwłasności poprzez sprzedaż licytacyjną. Jeśli bowiem podział fizyczny jest niemożliwy, a nikt nie wyraża zgody na przejęcie całej rzeczy na własność, to sąd zarządzi jej sprzedaż przez komornika.

Darowizny i zapisy

Prawo nakazuje, aby tak samo jak przedmioty działu rozliczyć także darowizny od spadkodawcy (inne niż drobne zwyczajowe) oraz zapisy windykacyjne. Wartość darowizny lub zapisu windykacyjnego dolicza się do spadku, a następnie zalicza na poczet schedy obdarowanego lub zapisobiercy. Dotyczy to jednak tylko działu pomiędzy małżonkiem i zstępnymi dziedziczącymi z ustawy, chyba że spadkodawca nałożył taki obowiązek także na innych spadkobierców ustawowych. Może on też zstępnych lub małżonka zwolnić z obowiązku takiego zaliczenia (art. 1039 k.c.). 
Jeżeli wartość darowizny lub zapisu windykacyjnego podlegających zaliczeniu przewyższa wartość schedy, nie ma obowiązku zwrotu nadwyżki, a ich beneficjent nie jest uwzględniany przy dziale spadku (art. 1040 k.c.).

W podobny sposób zalicza się poniesione przez spadkodawcę na rzecz zstępnego koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku (art. 1043 k.c.).

Wzrost cen przedmiotów objętych zaliczalnymi darowiznami i zapisami windykacyjnymi to inny powód, który może skłaniać do dokonania działu spadku rychlej niż później. Zasadą jest zaliczanie po cenach z chwili działu. Jeśli więc ktoś otrzymał w darowiźnie od spadkodawcy nieruchomość i musi się z tej darowizny rozliczyć przy dziale, to wzrost cen nieruchomości będzie dla niego niekorzystny (art. 1042 § 2–21 k.c.).

Roszczenia dodatkowe

Dział spadku to ostatnia chwila, aby definitywnie rozstrzygnąć także następujące kwestie:

- zwrot nakładów i wydatków na spadek,

- rozliczenie pobranych pożytków ze spadku,

- wynagrodzenie za bezprawne korzystanie z przedmiotów spadkowych ponad udział,

- rozliczenie spłaconych długów spadkowych – jeżeli jeden ze spadkobierców zaspokoił dług spadkowy, może żądać regresu od pozostałych spadkobierców, proporcjonalnie do ich udziałów.

O wszystkich tych rozliczeniach sąd orzeka tylko na wyraźny wniosek zainteresowanego (art. 686 i 688 k.p.c.).

Udziały w spadku

Sąd w sprawie o dział spadku nie ustala natomiast udziałów w spadku. Ta kwestia może być rozstrzygnięta tylko w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku albo w akcie poświadczenia dziedziczenia. Podobnie notariusz, do którego zgłoszą się zainteresowani umownym działem spadku, jeśli nie przedstawią postanowienia sądu o stwierdzeniu nabycia spadku albo aktu poświadczenia dziedziczenia, zaproponuje sporządzenie wpierw tego drugiego albo odeśle do sądu po uzyskanie tego pierwszego.

Stwierdzenie i dział mogą być połączone w jednym postępowaniu (art. 681 k.p.c.). Wówczas jednak sąd najpierw stwierdzi nabycie spadku, a dopiero potem przystąpi do działu.

Wniosek wierzyciela

Warto wiedzieć, że prawo do żądania działu spadku może być zajęte przez wierzyciela jednego ze współspadkobierców. Oznacza to, że taki wierzyciel wykonuje wówczas prawa spadkobiercy – swojego dłużnika. Może więc złożyć do sądu wniosek o dział spadku i domagać się określonych rozstrzygnięć.

Wierzytelność o spłatę z działu przysługuje wówczas nadal spadkobiercy – dłużnikowi, ale jest ona także objęta zajęciem, czyli wierzyciel ma pierwszeństwo zaspokojenia swoich roszczeń z takiej spłaty przed danym spadkobiercą – dłużnikiem. Niekoniecznie ma jednak pierwszeństwo przed wszystkimi innymi wierzycielami, na przykład wierzycielami alimentacyjnymi.

Michał Pałka

radca prawny, Marszałek i Partnerzy