Mandatem można ukarać przedsiębiorcę, który m.in. nie składa w terminie deklaracji lub oświadczenia albo wadliwie prowadzi księgi. Popełniony przez niego czyn powinien być wykroczeniem skarbowym (jest to czyn zabroniony pod groźbą grzywny, jeśli kwota uszczuplonej lub narażonej na uszczuplenie należności lub wartość przedmiotu czynu nie przekracza pięciokrotnej wysokości minimalnego wynagrodzenia w czasie jego popełnienia; w 2007 r. jest to 4680 zł, od 2008 r. – 5630 zł).

Grzywnę mandatem karnym można jednak nałożyć tylko wtedy, gdy sprawca i okoliczności popełnienia wykroczenia skarbowego nie budzą wątpliwości (czyli jeśli wiadomo, kto i jakie wykroczenie popełnił), a także wtedy, gdy nie ma potrzeby wymierzenia kary surowszej niż ta, którą można nałożyć mandatem karnym (kara ta nie może przekroczyć podwójnej wysokości minimalnego wynagrodzenia).

Do nakładania grzywny mandatem karnym za wykroczenia skarbowe uprawnieni są funkcjonariusze, którymi są m.in. upoważnieni pracownicy urzędów skarbowych, inspektorzy kontroli skarbowej oraz pracownicy urzędów celnych i funkcjonariusze celni.

Od 1 stycznia 2008 r. wzrasta wysokość minimalnego wynagrodzenia, a tym samym również grzywny za wykroczenia skarbowe. Minimalne wynagrodzenie jest bowiem podstawą ustalania wysokości grzywny.

Grzywna za wykroczenia skarbowe, co do zasady, wymierzana jest w granicach od 1/10 do 20-krotnej wysokości minimalnego wynagrodzenia. Mandatem karnym można jednak nałożyć grzywnę tylko w wielkości nieprzekraczającej podwójnej wysokości minimalnego wynagrodzenia. W 2007 r. wynosi ono 936 zł (rozporządzenie Rady Ministrów z 12 września 2006 r. w sprawie wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę w 2007 r., DzU nr 171, poz. 1227). Oznacza to, że grzywna nałożona mandatem karnym nie może wynieść więcej niż 1872 zł. Od 2008 r. grzywna wymierzana mandatem karnym nie będzie mogła przekroczyć 2252 zł (minimalne wynagrodzenie wzrasta bowiem do 1126 zł, a więc 2 x 1126 = 2252). Kwotę minimalnego wynagrodzenia na 2008 r. określa rozporządzenie Rady Ministrów z 11 września 2007 r. (DzU nr 171, poz. 1209).

Aby sprawcę wykroczenia skarbowego można było ukarać mandatem, musi wyrazić zgodę na jego przyjęcie. Nie musi jednak tego robić. Co więcej, może odmówić przyjęcia mandatu, nie podając nawet przyczyn odmowy. Przepisy kodeksu karnego skarbowego nie zobowiązują go bowiem do podawania powodów odmowy.

Gdy za wykroczenie skarbowe przewidziane jest obowiązkowe orzeczenie przepadku przedmiotów, warunkiem ukarania mandatem jest dodatkowo wyrażenie zgody na ich przepadek. Zgodę tę odnotowuje się w protokole przesłuchania lub na dokumencie mandatu karnego.

Wymierzając przedsiębiorcy grzywnę mandatem karnym, urzędnik musi określić wykroczenie skarbowe zarzucane sprawcy oraz pouczyć go o warunkach dopuszczalności postępowania mandatowego, zwłaszcza o skutkach prawnych braku zgody.

Jeśli sprawca wykroczenia nie zgadza się na przyjęcie mandatu karnego, sprawa podlega rozpoznaniu na zasadach ogólnych. A to oznacza, że trzeba przeprowadzić konieczne czynności postępowania przygotowawczego i potem zdecydować, czy kierować akt oskarżenia do sądu. Skutkiem odmowy przyjęcia mandatu karnego może być też tymczasowe zajęcie mienia ruchomego sprawcy odmawiającego, zwłaszcza przedmiotów zagrożonych przepadkiem. Zajęcie mienia będzie miało zastosowanie zwłaszcza wtedy, gdy sprawca wykroczenia skarbowego przebywa stale za granicą albo gdy nie można ustalić jego miejsca zamieszkania lub pobytu w kraju.

Nie zawsze jednak sprawcę będzie można ukarać mandatem. Postępowania mandatowego nie stosuje się, jeśli:

- w związku z wykroczeniem skarbowym nastąpiło uszczuplenie należności publicznoprawnej, chyba że do chwili przyjęcia mandatu karnego wymagalna należność została w całości uiszczona,

- zgłoszono interwencję co do przedmiotu podlegającego przepadkowi,

- zachodzi zbieg przepisów, a ten sam czyn sprawcy wykroczenia skarbowego wyczerpuje zarazem znamiona przestępstwa skarbowego (chodzi tu o sytuację, kiedy ten sam czyn wyczerpuje znamiona określone w dwóch albo więcej przepisach kodeksu karnego skarbowego; wtedy sprawcy przypisuje się tylko jedno przestępstwo skarbowe lub tylko jedno wykroczenie skarbowe na podstawie wszystkich zbiegających się przepisów).

Przepisy karne skarbowe przewidują dwa rodzaje mandatu karnego – gotówkowy i kredytowany. Który rodzaj będzie zastosowany, zależy od rodzaju pobytu danej osoby w Polsce – czy jest to pobyt stały, czy czasowy.

Mandat płatny od razu (gotówkowy)

można wystawić jedynie osobom czasowo przebywającym w Polsce lub niemającym stałego miejsca zamieszkania czy stałego miejsca pobytu. Można go wymierzyć również osobom, które stale przebywają w Polsce, ale czasowo opuszczają to terytorium. Ten rodzaj mandatu polega na wpłaceniu określonej kwoty w chwili i miejscu popełnienia wykroczenia skarbowego bezpośrednio do rąk upoważnionego funkcjonariusza, który następnie wpłaca ją do kasy lub na rachunek bankowy. Mandat ten staje się prawomocny z chwilą zapłaty kwoty grzywny funkcjonariuszowi, który ją nałożył.

Drugi rodzaj mandatu – kredytowany, jest wydawany ukaranemu za potwierdzeniem odbioru. Staje się on prawomocny z chwilą pokwitowania jego odbioru przez ukaranego. Ten rodzaj mandatu powinien zawierać pouczenie o obowiązku zapłaty grzywny w ciągu siedmiu dni od daty przyjęcia mandatu oraz o skutkach braku zapłaty w terminie.

W razie braku zapłaty mandatu kredytowanego we wspomnianym terminie wobec zobowiązanego wszczynane jest postępowanie egzekucyjne w trybie administracyjnym.

Przedsiębiorca otrzymujący mandat może go zakwestionować. Uprawnienie to przysługuje mu nawet wtedy, gdy mandat przyjął czy opłacił i on się uprawomocnił. Prawomocny mandat karny podlega niezwłocznie uchyleniu, jeżeli karę grzywny nałożono za czyn niebędący czynem zabronionym jako wykroczenie skarbowe.

Uchylenie mandatu następuje na wniosek ukaranego złożony w terminie zawitym siedmiu dni od daty przyjęcia mandatu. Termin zawity oznacza, że wniosek złożony po czasie będzie nieskuteczny.

Uprawniony do uchylenia prawomocnego mandatu karnego jest sąd właściwy do rozpoznania sprawy, na którego obszarze działania nałożono karę grzywny. O jego uchyleniu sąd orzeka na posiedzeniu, w którym ma prawo uczestniczyć:

- ukarany,

- organ, który lub którego funkcjonariusz nałożył karę grzywny w drodze mandatu karnego, albo

- przedstawiciel tego organu,

- ujawniony interwenient.

Przed wydaniem postanowienia sąd może zarządzić stosowne czynności w celu sprawdzenia podstaw do uchylenia mandatu karnego.

W praktyce uchylenie mandatu może dotyczyć dwóch sytuacji. Pierwszej, korzystnej dla ukaranego, gdy okaże się, że jego czyn w ogóle nie był wykroczeniem, i drugiej – niekorzystnej – gdy czyn zagrożony jest karą większą, co wyklucza możliwość ukarania mandatem.

Gdy następuje uchylenie mandatu na korzyść ukaranego, sąd jednocześnie nakazuje organowi, na którego rachunek pobrano grzywnę, niezwłoczny zwrot uiszczonej kwoty. Jeżeli jednak czyn zarzucany sprawcy wyczerpuje znamiona przestępstwa skarbowego, przestępstwa lub wykroczenia – uiszczoną kwotę zatrzymuje się do zakończenia postępowania jako zabezpieczenie majątkowe grożących mu kar, środków karnych lub innych środków oraz kosztów postępowania.

W razie uchylenia mandatu karnego sprawa podlega rozpoznaniu na zasadach ogólnych.

Funkcjonariusz nakładający mandat powinien:

- okazać, na żądanie sprawcy wykroczenia skarbowego, dokument uprawniający go do nałożenia kary grzywny w drodze mandatu karnego,

- przed potwierdzeniem przez sprawcę wykroczenia skarbowego przyjęcia mandatu karnego pouczyć go o prawie do niewyrażenia zgody na przyjęcie mandatu i o skutkach prawnych braku takiej zgody,

- pouczyć sprawcę – gdy za wykroczenie skarbowe przewidziane jest obowiązkowe orzeczenie przepadku przedmiotów – o konieczności wyrażenia zgody na ich przepadek,

- gdy wydaje mandat karny kredytowany – pouczyć sprawcę o obowiązku zapłacenia nałożonej grzywny w terminie siedmiu dni od daty przyjęcia mandatu oraz o skutkach jej nieuiszczenia w tym terminie.

Pobytem stałym

jest zamieszkanie w określonej miejscowości pod oznaczonym adresem z zamiarem stałego przebywania.

Czasowym pobytem

jest przebywanie bez zamiaru zmiany miejsca pobytu stałego w innej miejscowości pod oznaczonym adresem lub w tej samej miejscowości, lecz pod innym adresem.