Tak uznał Sąd Najwyższy w wyroku z 2 kwietnia 2014 r. (IV CSK 416/13).
Spółka z o.o. wygrała przetarg na budowę boiska (tzw. orlika) i zawarła z gminą umowę jako generalny wykonawca. W umowie określony został m.in. termin zakończenia robót oraz wysokość kar umownych za zwłokę. Z kolei spółka z o.o. na mocy umowy zleciła część prac podwykonawcy, w której także ustalono terminy wykonania poszczególnych etapów robót oraz kary umowne.
Wobec zwłoki podwykonawcy spółka z o.o. dwa razy składała oświadczenie o częściowym odstąpieniu od umowy i zawarła z podwykonawcą aneksy ograniczające zakres robót. Prace, których podwykonawca nie wykonał, spółka z o.o. zleciła innemu podmiotowi.
Pomiędzy spółką z o.o. a gminą doszło do podpisania protokołu odbioru boiska. Jednocześnie, w związku ze zwłoką w wykonaniu obiektu, gmina złożyła oświadczenie o potrąceniu z wynagrodzenia spółki z o.o. należnych jej kar umownych. Również spółka z o.o. obciążyła podwykonawcę karami umownymi za zwłokę, która nastąpiła z przyczyn leżących po jego stronie. Spółka z o.o. złożyła także oświadczenie o potrąceniu wyliczonej kwoty kar umownych z kwotą należnego podwykonawcy wynagrodzenia, przez co podwykonawca nie otrzymał należnego mu wynagrodzenia.
Wystąpił on zatem przeciwko spółce z o.o. ?o zapłatę wynagrodzenia, wnosząc również ?o miarkowanie kary umownej. Sąd I instancji ocenił, że z uwagi na naganną postawę podwykonawcy w procesie budowy obiektu, jego wniosek o miarkowanie kary nie zasługiwał na uwzględnienie. Sąd argumentował, iż podwykonawca swoimi zaniedbaniami w organizacji pracy doprowadził do popadnięcia spółki ?z o.o. w zwłokę wobec gminy, w związku z czym poniosła ona szkodę w postaci kar umownych zapłaconych gminie oraz dalsze koszty, m.in. wykonania zastępczego. Tym samym sąd uznał, że nie zostały spełnione przesłanki uzasadniające miarkowania kary umownej, określone w art. 484 § 2 kodeksu cywilnego. sąd apelacyjny podzielił stanowisko sądu ?I instancji.
Sąd Najwyższy przyznał jednak, że w okolicznościach sprawy doszło do naruszenia treści zobowiązania w zakresie terminu spełnienia świadczenia – zobowiązanie zostało bowiem wykonane z opóźnieniem. Przesłanka rażącego wygórowania kary mogła zostać rozważona. Przy jej ocenie należało uwzględnić m.in. kryterium relacji wysokości obliczonej kary umownej do należnego podwykonawcy wynagrodzenia oraz wysokość prawidłowo ustalonej szkody. Sankcja bowiem w postaci pozbawienia podwykonawcy wynagrodzenia nie może być aprobowana nawet wówczas, gdy zostanie ustalone, że podwykonawca dopuścił się zwłoki z winy umyślnej.
Komentarz eksperta:
Jarosław ?Kamiński, adwokat w warszawskim ?biurze Rödl & Partner
Zgodnie z art. 483 § 1 k.c. można zastrzec ?w umowie, że naprawienie szkody wynikłej ?z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy. Przepis dopuszcza zastrzeganie przez kontrahentów kary umownej, stanowiącej ?z góry ryczałtowo określony surogat odszkodowania należnego wierzycielowi od dłużnika. W takim przypadku kara umowna należy się wierzycielowi ?w zastrzeżonej wysokości, a żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej postanowiły. Co więcej, obowiązek zapłaty kary umownej powstaje nawet wówczas, gdy wierzyciel na skutek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania nie poniósł żadnej szkody majątkowej.
Kodeks cywilny przewiduje jednak możliwość miarkowania (tj. zmniejszenia) kary umownej. Zgodnie z przepisami k.c., zmniejszenia kary umownej można żądać, gdy zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, jak też, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana. Obie przesłanki są równorzędne, stąd wystąpienie którejkolwiek ?z nich uzasadnia zmniejszenie kary umownej.
Ocena, czy kara jest rażąco wygórowana, powinna być dokonywana w kontekście całokształtu okoliczności sprawy, a zatem uwzględniając przedmiot umowy, cel kary, sposób jej ukształtowania, okoliczności uzasadniające naliczenie kary, wagę i zakres nienależytego wykonania umowy, stopień winy czy skutki dla wierzyciela etc. ?W orzecznictwie Sądu Najwyższego wskazuje się, że przy ocenie rażącego wygórowania zastrzeżonej kary umownej może być uwzględniona także relacja między wysokością obliczonej kary umownej a wysokością należnego dłużnikowi wynagrodzenia. Z taką sytuacją mamy niewątpliwie do czynienia w komentowanej sprawie, skoro obliczone kary umowne przewyższały wartość przysługującego podwykonawcy wynagrodzenia. Istniały więc podstawy do miarkowania kary umownej z uwagi na tę okoliczność.
Niezależnie od tego Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że zasadniczym kryterium oceny rażącego wygórowania kary umownej jest stosunek wysokości zastrzeżonej kary do wysokości szkody doznanej przez wierzyciela. W orzecznictwie Sądu Najwyższego stwierdzono, że szkoda spowodowana niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania determinuje interes wierzyciela chroniony przez zapłatę kary umownej, a przewidziane w przepisach k.c. miarkowanie kary umownej ma przeciwdziałać dysproporcjom między wysokością zastrzeżonej kary umownej a godnym ochrony interesem wierzyciela. ?W przypadkach dużej dysproporcji między wysokością zastrzeżonej kary umownej a interesem wierzyciela chronionym za pomocą kary umownej dopuszczalne jest zatem jej zmniejszenie przez sąd na żądanie dłużnika.
W komentowanej sprawie przy ocenie wniosku podwykonawcy o miarkowanie kary umownej należało zatem, jak słusznie stwierdził SN, wziąć również pod uwagę kryterium stosunku jej wysokości do wysokości szkody doznanej ?przez spółkę z o.o. Zawinienie podwykonawcy ?w opóźnieniu spełnienia świadczenia nie mogło stanowić przesądzającego kryterium, wyłączającego możliwość miarkowania kary.
W konsekwencji kontrahenci w stosowanych umowach powinni uwzględniać wysokość zastrzeganych kar umownych w stosunku do wartości wynagrodzenia należnego drugiej stronie. Powinni także brać pod uwagę wszelkie okoliczności towarzyszące naliczaniu kar umownych, aby nie pozbawić drugiej strony możliwości otrzymania należnego jej wynagrodzenia ?z tytułu wykonania danej usługi lub sprzedaży towarów, chociażby w części.
