Jedną z takich kategorii są zyski pochodzące z umów zabronionych przez prawo. Są to te rodzaje umów, z którymi prawo wiąże sankcje nieważności (art 58 kc).
Po prostu nieważne
Jako przykład można wskazać wszelkiego rodzaju umowy zmierzające do oszustwa, umowy mające na celu ominięcie prawa, czy obarczone wadą czynności prawnej (z osobą nie posiadającą zdolności do czynności prawnych). Warto też zwróć uwagę na dość częste w naszych realiach pobieranie nadmiernych odsetek od konsumentów usług finansowych (karty kredytowe, tzw. „chwilówki"). Przedsiębiorca zajmujący się taką działalnością nie może dochodzić utraconych dochodów w kwocie wyższej niż wyliczona zgodnie z art. 359 kc § 2
1
i § 2
2
, tj. obecnie – 16 proc. rocznie. Umowa w zakresie odsetek powyżej tej stopy procentowej jest nieważna.
Od niezgodności z prawem należy odróżnić, tzw. wymogi administracyjne. Przykładem może być niezarejestrowana działalność gospodarcza. Zdaniem autorytetów osoba prowadząca niezarejestrowaną działalność ma również prawo do odszkodowania w postaci utraconych dochodów. Rejestracja działalności stanowi jedynie wymóg administracyjny nie powoduje zaś nieważności zawartych umów.
Przykład
W wyniku wypadku drogowego doszło do poważnego uszkodzenia witryny zakładu fryzjerskiego, znajdujących się tam instalacji oraz naruszenia słupa nośnego budynku. Kilkakrotne przerwy w działalności zakładu konieczne celem wykonania napraw budynku oraz przywrócenia funkcjonalności lokalu w sumie trwały około trzech tygodni na przestrzeni ponad pięciu tygodni. Budynek naprawiono, jednak zakład w tym czasie nie funkcjonował. Prowadząca zakład fryzjerka wystąpiła nie tylko o utracone dochody, ale również o napiwki, które zwykle zostawiają jej klienci. Ubezpieczalnia wypłaciła jedynie dochody wynikające z ewidencji księgowej, odmawiając świadczenia w zakresie napiwków.
Za chwiejne należy uznać orzecznictwo w zakresie tzw. napiwków tj. nieopodatkowanych dochodów zwykle otrzymywanych przy niektórych rodzajach działalności usługowej (kelner, kurier, dostawca pizzy). Nawiązując do przypadku fryzjerki, odszkodowanie powinno objąć również kwotę napiwków. W podobnym tonie wypowiadał się też Sąd Najwyższy, aczkolwiek w innym orzeczeniu odmówił on uznania napiwków za dochody kelnera (Wyrok Sądu Najwyższego z 8 października1980 r., IV CR 383/80).
Niezgodne z zasadami
Druga z kategorii dochodów (zysków) wyłączonych z obowiązku odszkodowawczego dotyczy umów zawartych niezgodnie z zasadami współżycia społecznego. Za takie uznaje się np.: czerpanie korzyści z nierządu, czy prostytucji. Pojęcie zasad współżycia społecznego stanowi bezpośrednie nawiązanie do pozaprawnych zasad obowiązujących w społeczeństwie. Jest to kryterium mało precyzyjne, nie mniej wyznaczające kierunki przemian prawa stanowionego.
Jakie są dowody
Podstawowym problemem związanym z roszczeniami z tytułu utraconych dochodów są kwestie dowodowe. To właśnie one sprawiają, że uzyskanie utraconych dochodów od ubezpieczycieli, czy samych sprawców szkód jest tak trudne.
Przykład
W wyniku wypadku drogowego uszkodzeniu uległ pojazd użytkowany jako taksówka. Naprawa auta trwała 25 dni. W tym czasie przedsiębiorca taksówkowy nie mógł prowadzić działalności gospodarczej. Taksówkarz rozliczał się z urzędem podatkowym za pomocą karty podatkowej i nie miał obowiązku prowadzenia ewidencji swoich przychodów. Jego roszczenie o wypłatę utraconych dochodów ubezpieczyciel zanegował całkowicie, gdyż według ubezpieczyciela taksówkarz nie potrafił swoich roszczeń odpowiednio udowodnić.
Podstawowa zasada prawa cywilnego nakazuje przedstawić dowody roszczenia temu, kto takie wysuwa (art 6 kc). Zasada ta ulega jednak przełamaniu w ubezpieczeniach. Obowiązki dowodowe związane z likwidacją szkód obciążają ubezpieczyciela i to do niego należy przeprowadzenie całego postępowania wyjaśniającego. W toku postępowania poszkodowany we własnym interesie powinien przekazać informacje dotyczące dochodów (np. poprzez udokumentowanie wydatków konsumpcyjnych rodziny). W tym zakresie ubezpieczyciel może również dokonywać własnych ustaleń w szczególności poprzez przepytanie świadków, pozyskanie informacji, czy dokumentów.
Można porównać
Trudności dowodowe związane z utraconymi dochodami znalazły swoje odbicie w linii orzecznictwa Sądu Najwyższego. I tak jak w przypadku szkód w postaci strat rzeczywistych stoi on na stanowisku indywidualizacji, tak w przypadku utraconych dochodów w ograniczonym zakresie za możliwe uznaje ich obiektywizację (wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 4 października 2007 r., V CSK 188/07). Oznacza to, że możliwe jest porównywanie poziomu utraconych dochodów poszkodowanego z wyliczeniami dotyczącymi innych poszkodowanych (jest to tzw. domniemanie faktyczne). Warunkiem obiektywizacji jest pełna symetria, tj. wysoki poziom porównywalności. Nawiązując do przykładu taksówkarza możliwe byłoby zastosowanie porównawczego wyliczenia utraconych dochodów innych osób wykonujących tę samą działalność w podobnych warunkach.
—p.s.