Umowa barterowa to nieuregulowany ustawowo kontrakt, na mocy którego pomiędzy stronami dochodzi do wymiany towarów lub usług.

Wymiana ta może występować w różnych konfiguracjach:

- towar za towar,

- usługa za usługę,

- towar za usługę.

Cechą charakterystyczną barteru jest dokonywanie rozliczeń bez udziału pieniędzy. Jest to zatem umowa zbliżona swoją konstrukcją do umowy zamiany. Jednak należy ją odróżnić od sytuacji, w których wierzyciel zgadza się przyjąć zamiast gotówki towar albo usługi od swojego dłużnika. W tym ostatnim przypadku mamy bowiem do czynienia z umową kompensacyjną.

Czy trzeba zachować szczególną formę kontraktu?

Nie. Można go zawrzeć w dowolnej formie, ale warto zadbać o papierowy dokument dla celów dowodowych.

Brak jest jakichkolwiek wymogów co do formy umowy barterowej. Możliwe jest więc zawarcie jej w formie ustnej, a nawet metodą faktów dokonanych (per facta concludentia), gdy obie strony akceptują określony sposób wymiany towarów lub usług.

Zachowanie formy pisemnej umowy jest jednak pożądane dla celów dowodowych w przypadku ewentualnego sporu. Będzie także pomocne przy podatkowym rozliczaniu umowy.

Zgodnie z art. 74 § 3 kodeksu cywilnego niezachowanie formy pisemnej w stosunkach gospodarczych między przedsiębiorcami nie skutkuje negatywnymi konsekwencjami w dowodzeniu faktu zawarcia i wykonania umowy w procesie. Natomiast zawarcie umowy ustnej z konsumentem będzie wykluczać możliwość powoływania dowodów z zeznań świadków lub przesłuchania stron na ten fakt (chyba że obie strony wyrażą na to zgodę), jeżeli żąda tego konsument w sporze z przedsiębiorcą albo jeżeli fakt dokonania czynności prawnej będzie uprawdopodobniony za pomocą pisma.

Jakie elementy powinny się znaleźć w umowie barterowej?

Ważne jest określenie wartości towarów i stwierdzenie ekwiwalentności świadczeń

.

Oprócz punktów wspólnych dla wszystkich umów, takich jak oznaczenie stron, miejsca i daty zawarcia, prawa i właściwego sądu czy też ewentualnych kar umownych, warunków odstąpienia itp. umowa barterowa powinna:

- szczegółowo określać przedmiot świadczenia każdej ze stron, zarówno co do ilości, jakości, jak i rodzaju świadczenia,

- określać terminy przekazania wzajemnych świadczeń przez każdą ze stron,

- zawierać określenie przyjętej przez strony wartości towarów lub usług objętych umową,

- zawierać stwierdzenie, że wzajemne świadczenia stron są ekwiwalentne.

Uwaga!

Dwa ostatnie elementy będą miały duże znaczenie na gruncie podatkowych konsekwencji umowy barterowej.

Jak określić przychód?

Każda ze stron umowy barterowej odrębnie określa przychód dla celów rozliczenia podatku dochodowego.

Przychodem, co do zasady, jest określona w umowie wartość towarów lub usług przekazanych klientowi na podstawie wymiany barterowej.

Czy umowne określenie wartości świadczeń ma wpływ na podatek dochodowy?

Wartość wymienianych świadczeń powinna być zgodna z ich wartością rynkową. Jeśli nie będzie, to fiskus ma prawo ją zweryfikować.

Wartość wzajemnych świadczeń określona w umowie nie jest wiążąca dla organów skarbowych. W razie uzasadnionych wątpliwości mogą one ustalić rynkową wartość towarów lub usług oferowanych w ramach umowy. Zgodnie bowiem z art. 11 ust. 2 ustawy o PIT wartość pieniężną świadczeń w naturze określa się na podstawie cen rynkowych stosowanych w obrocie rzeczami lub prawami tego samego rodzaju i gatunku, z uwzględnieniem w szczególności ich stanu i stopnia zużycia oraz czasu i miejsca ich uzyskania.

Analogiczna regulacja znajduje się w art. 14 ustawy o CIT, z tym że w stosunku do osób prawnych organom podatkowym przysługują dodatkowe kompetencje. Jeżeli bowiem wartość wyrażona w cenie określonej w umowie znacznie odbiega od wartości rynkowej tych rzeczy lub praw, to wtedy organ podatkowy wezwie strony umowy do zmiany tej wartości lub wskazania przyczyn uzasadniających podanie ceny znacznie odbiegającej od wartości rynkowej. W razie nieudzielenia odpowiedzi, niedokonania zmiany wartości lub niewskazania przyczyn, które uzasadniają podanie ceny znacznie odbiegającej od wartości rynkowej, organ podatkowy określi wartość z uwzględnieniem opinii biegłego lub biegłych.

Zatem niezbędne jest, aby w umowie barterowej precyzyjnie określić wartość wzajemnych świadczeń oraz aby to określenie odzwierciedlało ich wartość rynkową.

Czy udzielenie rabatu wpływa na wysokość podatku?

Tak. Przedsiębiorcy rozliczający się w barterze mają prawo stosować obniżki i bonifikaty obniżające przychód.

Przepisy podatkowe przewidują możliwość udzielania bonifikat przez przedsiębiorców. Stanowią, że za przychód z działalności gospodarczej uważa się kwoty należne, choćby nie zostały faktycznie otrzymane, po wyłączeniu wartości zwróconych towarów, udzielonych bonifikat i skont (art. 14 ust. 1 ustawy o PIT, art. 12 ust. 3 ustawy o CIT).

Ustawy podatkowe nie zawierają jednak legalnej definicji bonifikaty. W języku potocznym przyjmuje się, że bonifikata to zmniejszenie ustalonej ceny towaru lub usługi, zniżka od ustalonej ceny towaru, opust, rabat (Słownik Języka Polskiego PWN pod red. M. Szymczaka, Warszawa 1996, s. 178).

Za bonifikatę należy uznać zmniejszenie pierwotnej ceny towaru, z uwagi na różnego rodzaju okoliczności, takie jak np.: wielkość zakupu, powiązania pomiędzy kontrahentami, obietnicę zawiązania stałych stosunków handlowych etc. (zob. Adam Bartosiewicz, Ryszard Kubacki Komentarz do ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych, LEX 2008).

W przypadku udokumentowania rabatu, czy to w umowie, czy też w dokumencie księgowym, przychód zmniejszy się o wartość takiej bonifikaty.

Jak obliczyć dochód do opodatkowania?

Wartość sprzedaży trzeba pomniejszyć o koszty poniesione na zakup lub wytworzenie wymienianych towarów bądź usług.

Mogłoby się wydawać, że dochodem podatnika z umowy barterowej jest różnica pomiędzy wartością rynkową otrzymanych przez niego świadczeń a wartością świadczeń przez niego spełnionych. Taki sposób obliczenia dochodu byłby jednak błędny. Przecież świadczenia barterowe powinny mieć równą wartość (być ekwiwalentne).

Dochodem z transakcji wymiany barterowej jest różnica pomiędzy wartością rynkową świadczonych przez podatnika usług bądź dostarczonych przez niego towarów a poniesionymi przez niego kosztami ich wytworzenia bądź nabycia.

Przykład

Jedna ze stron umowy barterowej oferuje w zamian za świadczenie kontrahenta towar o wartości rynkowej 1000 zł.

Towar ten kupiła za kwotę 750 zł. Przychodem będzie kwota 1000 zł, kosztem jego uzyskania kwota 750 zł, a podlegającym opodatkowaniu dochodem kwota 250 zł.

Czy ekwiwalentność usług wyłącza podatek dochodowy?

Sprawa dochodu podlegającego opodatkowaniu z umowy barterowej przedstawia się nieco inaczej przy wymianie usług świadczonych bezpośrednio przez strony transakcji.

W takim przypadku przychodem dla każdej ze stron jest wartość świadczonych na jej rzecz usług przez kontrahenta, kosztem jego uzyskania zaś wartość usługi wykonanej na rzecz tego kontrahenta. W przypadku równej wartości rynkowej obu usług przychody zrównoważą koszty ich uzyskania, co spowoduje, że nie powstanie dochód podlegający opodatkowaniu.

Przykład

Przedsiębiorca A świadczy na rzecz przedsiębiorcy B usługi doradcze za cenę 10 000 zł, przedsiębiorca B zaś świadczy na rzecz przedsiębiorcy A usługi reklamowe za cenę 10 000 zł. W takich okolicznościach:

1. przedsiębiorca A:

a. uzyskuje przychód w wysokości 10 000 zł z tytułu świadczonych na jego rzecz usług reklamowych,

b. kosztem uzyskania przychodu jest 10 000 zł, tj. wartość świadczonych przez niego usług doradczych,

2. przedsiębiorca B:

a. uzyskuje przychód w wysokości 10 000 zł z tytułu świadczonych na jego rzecz usług doradczych,

b. kosztem uzyskania przychodu jest 10 000 zł, tj. wartość świadczonych przez niego usług reklamowych.

Jaki jest moment powstania przychodu z wymiany barterowej?

Moment powstania przychodu w podatku dochodowym ustalany jest na zasadach ogólnych.

Oznacza to, że przychód powstaje w dniu wydania rzeczy, zbycia prawa majątkowego lub wykonania usługi albo częściowego wykonania usługi, nie później niż w dniu wystawienia faktury (art. 14 ust. 1c ustawy o PIT, art. 12 ust. 3a ustawy o CIT).

Czy barter można rozliczać okresowo?

Tak. Barter, podobnie jak inną formę współpracy gospodarczej, można rozliczać w ustalonych przez strony okresach rozliczeniowych.

Za datę powstania przychodu uznaje się wtedy ostatni dzień okresu rozliczeniowego określonego w umowie barterowej lub na wystawionej fakturze, nie rzadziej jednak niż raz w roku (art. 14 ust. 1e ustawy o PIT, art. 12 ust. 3c ustawy o CIT).

Z chwilą wydania towaru lub wykonania usługi powstaje obowiązek podatkowy w VAT, chyba że dostawa towaru lub wykonanie usługi powinny być potwierdzone fakturą. Obowiązek podatkowy powstaje wtedy z chwilą wystawienia faktury, nie później jednak niż w 7. dniu, licząc od dnia wydania towaru lub wykonania usługi. Faktura może zostać wystawiona po wykonaniu usługi, nawet jeśli okres rozliczeniowy był dłuższy niż miesiąc.

Na gruncie VAT istnieje jeszcze jedno rozwiązanie, mianowicie wystawienie tzw. faktury zbiorczej. Może ona dokumentować kilka odrębnych dostaw towarów lub usług dokonanych w trakcie miesiąca, jeżeli zostanie wystawiona nie później niż ostatniego dnia miesiąca, w którym wydano towar lub wykonano usługę (§ 9 ust. 3 rozporządzenia ministra finansów z 28 marca 2011 r. w sprawie zwrotu podatku niektórym podatnikom, wystawiania faktur, sposobu ich przechowywania oraz listy towarów i usług, do których nie mają zastosowania zwolnienia od podatku od towarów i usług).

Kto wystawia fakturę?

Każda ze stron umowy barterowej wystawia fakturę odrębnie.

Oczywiście jeżeli jest podatnikiem VAT czynnym oraz jeżeli istnieje obowiązek wystawienia faktury na świadczoną usługę bądź dostarczany towar. Innymi słowy, jeśli każda ze stron umowy jest podatnikiem VAT, to transakcję udokumentują dwie faktury. Jeśli tylko jedna ze stron ma status podatnika VAT, to fakturę wystawia tylko ona. Druga zaś strona dokumentuje transakcję rachunkiem bądź paragonem fiskalnym.

Rozliczenie podatku od towarów i usług z umowy barterowej odbywa się na takich samych zasadach jak przy sprzedaży towarów lub świadczeniu usług przez każdą ze stron. Na gruncie VAT barter jest zatem rozpoznawany jak wzajemna sprzedaż.

Jak obliczyć podstawę opodatkowania VAT?

W przypadku barteru trzeba uwzględnić wartość rynkową towarów, a nie obrót.

Podstawowa zasada stanowi, że opodatkowaniu VAT podlega obrót, czyli kwota należna z tytułu sprzedaży, pomniejszona o kwotę należnego podatku (art. 29 ust. 1 ustawy o VAT).

Zasada ta nie ma jednak zastosowania do wymiany barterowej. Obowiązki stron polegają bowiem na świadczeniu w naturze. Żadna ze stron nie jest zobowiązana do zapłaty w gotówce. W takim przypadku podstawą opodatkowania jest wartość rynkowa towarów lub usług pomniejszona o kwotę podatku (art. 29 ust. 3 ustawy o VAT).

Ustawa o VAT zawiera przy tym definicję legalną pojęcia „wartość rynkowa". Jest to całkowita kwota, jaką w celu uzyskania w danym momencie danych towarów lub usług, nabywca lub usługobiorca na takim samym etapie sprzedaży jak ten, na którym dokonywana jest dostawa towarów lub świadczenie usług, musiałby w warunkach uczciwej konkurencji zapłacić niezależnemu dostawcy lub usługodawcy na terytorium kraju. W przypadku, gdy nie można ustalić porównywalnej dostawy towarów lub świadczenia usług, przez wartość rynkową rozumie się:

a) w odniesieniu do towarów – kwotę nie mniejszą niż cena nabycia towarów lub towarów podobnych, a w przypadku braku ceny nabycia, koszty wytworzenia, określone w momencie dostawy,

b) w odniesieniu do usług – kwotę nie mniejszą niż całkowity koszt poniesiony przez podatnika na wykonanie tych usług (art. 2 pkt 27b ustawy o VAT).

Jeśli na podstawie dokumentacji nie jest możliwe ustalenie wartości sprzedaży, to organ podatkowy może określić ją w drodze oszacowania (art. 109 ustawy o VAT).

Czy umowa barterowa jest neutralna na gruncie VAT?

Tak, ale tylko wtedy, gdy obie strony są podatnikami tego podatku.

Istotą umowy barterowej jest ekwiwalentność wzajemnych świadczeń stron, co powinno skutkować wystawieniem faktur na identyczne kwoty. Powoduje to zrównoważenie VAT naliczonego z faktury wystawionej przez kontrahenta z należnym z faktury dokumentującej wykonanie własnej usługi bądź dostawę towaru.

Sytuacja taka nie będzie miała miejsca, gdy tylko jedna ze stron umowy barterowej jest podatnikiem VAT. W takim przypadku strona wystawiająca fakturę nie zrównoważy podatku należnego wynikającego z jej świadczenia podatkiem naliczonym z faktury wystawionej przez kontrahenta.

Autor jest radcą prawnym, wspólnikiem zarządzającym, Kancelaria Radców Prawnych LEGITUS s.c. w Gdańsku