Nauczycieli można zatrudniać tylko na podstawie mianowania lub umów o pracę. Aby w ogóle wolno było kogoś zaangażować w tym zawodzie, musi on spełnić kilka warunków (podstawowe przesłanki dopuszczalności zatrudnienia nauczyciela >patrz tabela 1). Poprzeczka została przy tym wyżej postawiona nauczycielom o stopniu awansu mianowany i dyplomowany.

Polskie obywatelstwo

Nauczyciele zatrudnieni na podstawie mianowania (mianowani i dyplomowani) muszą być obywatelami Polski. Zainteresowanych posiadających obywatelstwa kilku państw uważa się za wyłącznie obywateli rodzimych (art. 3 ustawy z 2 kwietnia 2009 r. o obywatelstwie polskim; tekst jedn. DzU z 2012 r., poz. 161).

Warunku tego nie muszą spełniać nauczyciele mianowani i dyplomowani, którzy są obywatelami państw Unii Europejskiej, Konfederacji Szwajcarskiej i tych krajów Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA), które przystąpiły do Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Norwegia, Liechtenstein, Islandia). Przesłanka ta w ogóle nie dotyczy nauczycieli stażystów i kontraktowych.

Pełne uprawnienia

Pełna zdolność do czynności prawnych to wymóg stawiany każdemu nauczycielowi bez względu na jego stopień awansu zawodowego.

Posiada ją osoba fizyczna, która ukończyła 18 lat (art. 10 i 11 kodeksu cywilnego) i nie została całkowicie lub częściowo ubezwłasnowolniona. Podstawowym atrybutem pełnej zdolności do czynności prawnych jest możliwość nabywania praw i obowiązków przez własne działanie, np. podpisywanie umów, zaciąganie kredytu bankowego.

Prawa publiczne

Mimo że przesłankę korzystania z praw publicznych musi spełniać każdy kandydat na posadę nauczyciela (bez względu na stopień awansu), przepisy nie definiują bezpośrednio pojęcia praw publicznych. Ze sformułowań kodeksu karnego wynika, że chodzi tu głównie o posiadanie czynnego i biernego prawa wyborczego do organu władzy publicznej, samorządu zawodowego lub gospodarczego (art. 40 k.k.). Oczywiście kryterium temu odpowiada dana osoba nie wtedy, kiedy np. faktycznie uczestniczy w wyborach do Sejmu czy Senatu, lecz gdy ma taką możliwość.

Czyste papiery

Nauczycielem nie może zostać osoba, która została ukarana za jakiekolwiek przestępstwo popełnione umyślnie. Nawet jeśli ukaranie nie ma żadnego związku z pracą w szkole, wyklucza przyszłą karierę nauczycielską. Dla przykładu w grę wchodzą umyślne przestępstwa:

Ważne jest jednak, że chodzi tu wyłącznie o ukaranie za przestępstwo umyślne. Nadal o zawodzie nauczyciela może myśleć osoba, która dopuściła się przestępstwa nieumyślnego, np. wypadku drogowego, nieumyślnego zanieczyszczenia wody lub powietrza substancją lub promieniowaniem jonizującym, nawet jeśli zagrażało to życiu bądź zdrowiu człowieka.

Aby zweryfikować, czy ubiegający się o pracę nauczyciela sprostał wskazanemu wymogowi, dyrektor odbiera od niego zaświadczenie o niekaralności (art. 10 ust. 8a Karty nauczyciela; dalej KN). Zainteresowany uzyskuje zaświadczenie na własny koszt (obecnie 50 zł; § 1 rozporządzenia ministra sprawiedliwości z 14 sierpnia 2003 r. w sprawie określenia wysokości opłaty za wydanie informacji z Krajowego Rejestru Karnego; DzU nr 151, poz. 1468 ze zm.).

Postępowanie w toku

Na stanowisku nauczyciela nie wolno przyjąć osoby, wobec której trwa postępowanie karne, dyscyplinarne bądź o ubezwłasnowolnienie. Nie ma przy tym znaczenia posiadany przez nią stopień awansu zawodowego. Toczące się jedno z wymienionych postępowań wyłącza zatrudnienie danej osoby w charakterze nauczyciela bez wyjątków, nawet gdy w ostatecznym rozrachunku zostanie ona całkowicie oczyszczona z zarzutów. Chodzi o nadanie tej profesji wysokiej rangi moralnej i godności.

Postępowanie karne rozpoczyna się od przedstawienia przez np. prokuratora zarzutów popełnienia przestępstwa (art. 71 § 1 kodeksu postępowania karnego), a kończy prawomocnym wyrokiem skazującym lub uniewinniającym bądź umorzeniem postępowania (art. 408 i nast., art. 322 i nast. k.p.k.).

Przykład 1

Pan Adam w czerwcu, lipcu i sierpniu 2013 r. przebywał na wypowiedzeniu. Został zwolniony w związku z organizacją planu nauczania, która uniemożliwia jego zatrudnienie w pełnym wymiarze czasu pracy (art. 20 ust. 1 pkt 2 KN). Starał się w tym czasie o angaż w innych szkołach.

W sierpniu 2013 r. uczestniczył w kraksie samochodowej, w której jeden z pasażerów złamał rękę. Jako kierowcy pod koniec tego miesiąca postawiono mu zarzuty nieumyślnego spowodowania wypadku, w którym inna osoba odniosła obrażenia ciała.

Zakładając, że postępowanie zakończy się wyrokiem uniewinniającym, który uprawomocni się dopiero w styczniu 2014 r., od sierpnia 2013 r. do stycznia 2014 r. pan Adam nie może podjąć pracy jako nauczyciel, mimo że:

Postępowanie dyscyplinarne wszczyna komisja dyscyplinarna na wniosek rzecznika dyscyplinarnego (art. 80 § 1 KN). Do momentu uprawomocnienia się orzeczenia komisji o ukaraniu czy uniewinnieniu inna szkoła nie może zatrudnić obwinionego jako nauczyciela.Jeśli trwa sądowe postępowanie o ubezwłasnowolnienie całkowite lub częściowe nauczyciela lub osoby starającej się o taki angaż, tracą oni szanse odpowiednio na takie zatrudnienie i kontynuację kariery w zawodzie (art. 10 ust. 5 pkt 3 w związku z ust. 8 KN).

Ubezwłasnowolnienie

Postępowanie o ubezwłasnowolnienie to rodzaj sądowej procedury cywilnej mające na celu zabezpieczenie interesów i opieki nad osobą, która nie jest w stanie sama o to zadbać z powodu różnych dysfunkcji, np. choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego czy innych zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa, narkomanii. Dla takich osób ustanawia się opiekę lub kuratelę (art. 13 i 16 kodeksu cywilnego).

Wskazane postępowanie biegnie przed sądem okręgowym od momentu złożenia wniosku o ubezwłasnowolnienie przez uprawnionego, czyli małżonka osoby dotkniętej dysfunkcją, jej krewnego w linii prostej czy przedstawiciela ustawowego (art. 545 kodeksu postępowania cywilnego) i kończy się orzeczeniem zarządzającym ubezwłasnowolnienie lub odrzucającym wniosek.

Kwalifikacje zawodowe

Wszyscy kandydaci na stanowisko nauczyciela, niezależnie od stopnia awansu zawodowego, muszą posiadać kwalifikacje wymagane do jego zajmowania (art. 9 KN). Kwalifikacje zawodowe, jakimi mają obowiązek się legitymować nauczyciele, to pojęcie złożone, na jakie składają się:

Dokładnie kwestie te regulują dwa rozporządzenia: