Zasada wolności świadczenia pracy wynika z art. 65 ust. 1 konstytucji – każdemu przysługuje wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy. Kodeks pracy dodaje, że każdy ma prawo do swobodnie wybranej pracy. Nikomu, z wyjątkiem przypadków określonych w ustawie, nie można zabronić wykonywania zawodu (art. 10 k.p.).
Ponadto pracodawca przy rekrutacji nie może dociekać, czy kandydatka jest w ciąży. Nawet gdyby miał takie informacje, nie wolno mu uzależniać zatrudnienia od tej okoliczności. Szefa, który podejmowałby decyzję na podstawie takiego kryterium, można skutecznie posądzić o dyskryminację w zatrudnieniu.
Wbrew normom czy pozorność
Nie ulega zatem wątpliwości, że kobieta w ciąży ma pełne prawo podjąć zatrudnienie. Z reguły realizacja zadań służbowych nie trwa wtedy długo. Przyszła matka często korzysta ze zwolnienia lekarskiego, a potem urlopu macierzyńskiego. W obu sytuacjach może liczyć na świadczenia równe poborom ustalonym w angażu. Dlatego kobieta w ciąży, która podjęła pracę w tym stanie, musi spodziewać się, że jej zatrudnienie zostanie zweryfikowane pod kątem ustalenia, czy nie jest czynnością mającą na celu obejście prawa >patrz ramka.
Dość często umowie o pracę zawartej przez ciężarną zarzuca się też pozorność. Zgodnie z art. 83 § 1 kodeksu cywilnego nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru. Jeżeli oświadczenie takie złożono po to, aby ukryć inną czynność prawną, ważność oświadczenia ocenia się według właściwości tej czynności.
W wyroku z 14 marca 2001 r. (II UKN 258/00) Sąd Najwyższy uznał, że nie można przyjąć pozorności oświadczenia woli o zawarciu umowy o pracę, gdy etatowiec podjął pracę i ją wykonywał, a pracodawca świadczenie to przyjmował.
Odpowiednia pensja
Każdą umowę o pracę weryfikuje się według przesłanek z art. 22 k.p. O tym, czy strony istotnie nawiązały stosunek pracy stanowiący tytuł do ubezpieczeń społecznych, nie decyduje samo formalne zawarcie umowy o pracę, przystąpienie do ubezpieczenia i opłacenie składki, ale faktyczne i rzeczywiste realizowanie elementów charakterystycznych dla stosunku pracy, a wynikających z art. 22 § 1 k.p. (wyrok SN z 5 czerwca 2009 r., I UK 21/09).
W pierwszej kolejności zwraca się uwagę na wysokość podanego wynagrodzenia. Jak wskazał SN w wyroku z 9 sierpnia 2005 r. (III UK 89/05), ustalenie w angażu rażąco wysokiego wynagrodzenia za pracę może być w konkretnych okolicznościach uznane za nieważne jako dokonane z naruszeniem zasad współżycia społecznego, polegającym na świadomym osiąganiu nieuzasadnionych korzyści z systemu ubezpieczeń społecznych kosztem innych jego uczestników (art. 58 § 3 k.c. w związku z art. 300 k.p.). Badając wskazane w umowie pobory, należy wziąć pod uwagę wiedzę, umiejętności i doświadczenie pracownika na danym stanowisku, jak i warunki panujące na lokalnym rynku pracy.
W sprawach mających na celu ustalenie, czy zawarty angaż miał na celu obejście przepisów, kontroluje się też sytuację ekonomiczną pracodawcy. Z jednej strony przedsiębiorca ma prawo zatrudnić każdą osobę na dowolnym stanowisku, tyle że głównym celem działalności gospodarczej jest osiąganie zysku. Ponadto potrzebę zatrudnienia kolejnego pracownika można oceniać na podstawie aktualnej sytuacji finansowej, liczby zatrudnionych czy wielkości usług.
Często przy kwestionowaniu angaży zawartych przez ciężarne podnosi się brak szkolenia bhp i dopuszczenie do zadań bez zaświadczenia lekarskiego. Jeśli praca była rzeczywiście świadczona, te okoliczności nie mogą wpływać na ważność angażu.
W sprawie o ustalenie, czy pracownik podlega obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu, istotne znaczenie mogą mieć zeznania świadków – innych pracowników, jak i pracodawcy. O pracowniczym charakterze zatrudnienia nie decyduje rodzaj pracy, ale wykonywanie jej przede wszystkim w warunkach podporządkowania poleceniom pracodawcy, konkretyzującym czynności, które w zakresie umówionego rodzaju pracy ma pracownik wykonać, a także wskazującym sposób oraz czas i miejsce ich wykonywania. Tak uznał SN w wyroku z 3 czerwca 1998 r. (I PKN 170/98). Mogą to także potwierdzić świadkowie.
Kiedy niewłaściwie
Zgodnie z art. 58 § 1 k.c. czynność prawna sprzeczna, z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna. Ponadto nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Jeżeli nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części. Chyba że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana.
WNIOSEK
Skoro z zawarciem umowy o pracę ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych wiąże obowiązek ubezpieczenia, podjęcie zatrudnienia po to, aby korzystać później z przewidzianych świadczeń, na które łoży się składki do ZUS, nie stanowi obejścia prawa.
Jednak formalne zawarcie angażu to zdecydowanie za mało. Trzeba jeszcze rzeczywiście wykonywać pracę w sposób ustalony w art. 22 k.p.
Autor jest adwokatem, współpracuje z Kancelarią Prawniczą C.L. Jezierski Sp. j. w Warszawie