Wielu przedsiębiorców i właścicieli firm każdego roku stara się o uzyskanie kredytu, pożyczki czy zamówienie publiczne. Często nie zdają sobie oni sprawy, że nawet niewielkie kłamstwo polegające na przedstawieniu nierzetelnego dokumentu czy oświadczenia może zostać uznane za tzw. przestępstwo oszustwa kredytowego. Zgodnie z art. 297 kodeksu karnego grozi za nie kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat.
Poza odpowiedzialnością karną taki nieuczciwy przedsiębiorca musi się liczyć również z poniesieniem odpowiedzialności cywilnej. Prawo karne przewiduje kilka możliwości, kiedy pokrzywdzony, w tym również bank, który udzielił kredytu czy pożyczki, może domagać się odszkodowania związanego z popełnionym przestępstwem.
Powództwo adhezyjne
Przede wszystkim pokrzywdzony ma prawo do wytoczenia przeciwko oskarżonemu powództwa cywilnego w celu dochodzenia w postępowaniu karnym roszczeń majątkowych wynikających bezpośrednio z popełnienia przestępstwa. Jest to tzw. powództwo adhezyjne.
Zgodnie z art. 62 kodeksu postępowania karnego powództwo takie powinno być wytoczone aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej, czyli do momentu odczytania przez prokuratora aktu oskarżenia. Może być ono zgłoszone także w toku postępowania przygotowawczego. W takiej sytuacji organ prowadzący to postępowanie załącza pozew do akt sprawy, a postanowienie co do przyjęcia powództwa wydaje sąd po wpłynięciu sprawy z aktem oskarżenia. Co istotne w takiej sytuacji za dzień zgłoszenia roszczenia uważa się wówczas dzień zgłoszenia powództwa.
Powództwo adhezyjne musi spełniać warunki przewidziane dla pozwu w postępowaniu cywilnym.
Nie w każdym przypadku orzekający sąd karny przyjmie takie powództwo.
Kiedy sąd nie przyjmie
Sąd odmówi przyjęcia powództwa adhezyjnego, jeżeli:
- powództwo cywilne jest z mocy przepisu szczególnego niedopuszczalne (np. jeżeli prokurator złożył wniosek o umorzenie postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy i o zastosowanie środków zabezpieczających),
- roszczenie nie ma bezpośredniego związku z zarzutem oskarżenia,
- powództwo zostało wniesione przez osobę nieuprawnioną,
- to samo roszczenie jest przedmiotem innego postępowania lub o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono,
- po stronie pozwanych zachodzi współuczestnictwo konieczne z instytucją państwową, samorządową lub społeczną albo z osobą, która nie występuje w charakterze oskarżonego,
- złożono wniosek o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody.
Sąd orzeka o pozostawieniu powództwa cywilnego bez rozpoznania również wtedy, gdy materiał dowodowy ujawniony w toku rozprawy nie wystarcza do rozstrzygnięcia powództwa cywilnego, a uzupełnienie tego materiału spowodowałoby znaczną przewlekłość postępowania.
Jeżeli sąd odmówił przyjęcia powództwa cywilnego lub pozostawił je bez rozpoznania, powód cywilny może dochodzić swego roszczenia w postępowaniu cywilnym.
W takim przypadku w terminie zawitym 30 dni od daty odmowy przyjęcia lub pozostawienia powództwa cywilnego bez rozpoznania, powinien on wnieść o przekazanie pozwu sądowi właściwemu do rozpoznawania spraw cywilnych. W takiej sytuacji za dzień zgłoszenia roszczenia uważa się dzień wniesienia pozwu w postępowaniu karnym.
Naprawienie szkody
Jeżeli pokrzywdzony nie wystąpił z powództwem cywilnym, a chce dochodzić swoich roszczeń w postępowaniu karnym, to może on złożyć wniosek o orzeczenie środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody. Pokrzywdzony może złożyć taki wniosek aż do czasu pierwszego przesłuchania go na rozprawie głównej. Wniosek ten może być złożony również przez prokuratora.
Przestępstwo oszustwa kredytowego ścigane jest z urzędu w trybie publicznoskargowym
Istota tego środka karnego polega na tym, że obejmuje on wszystkie roszczenia odszkodowawcze, jakie przysługują pokrzywdzonemu, w związku z popełnionym na jego szkodę przestępstwem.
Zgodnie z art. 361 § 2 kodeksu cywilnego szkodą taką będą straty, które poniósł poszkodowany (tzw. damnum emergens), ale również utracone korzyści, które pokrzywdzony mógłby uzyskać, gdyby mu szkody nie wyrządzono (tzw. lucrum cessans).
Sama strata w powszechnym rozumieniu tego słowa oznacza pomniejszenie czegoś. W kontekście prawa cywilnego będzie chodziło zawsze o szeroko rozumiany majątek poszkodowanego, np. uszczuplenie aktywów czy przybycie pasywów – powstanie nowych zobowiązań albo ich zwiększenie.
Z drugiej strony szkoda związana z utraconymi korzyściami ma zawsze charakter hipotetyczny. Często też występuje równocześnie z poniesioną stratą. Może ona polegać przykładowo na utracie możliwości otrzymania większego zarobku czy też konieczności wydatkowania większych środków na wynajem obiektu z uwagi na opóźnienia w realizacji własnego projektu.
Jak słusznie uznał Sąd Najwyższy w jednym ze swoich wyroków, szkoda ta musi być przez poszkodowanego wykazana z tak dużym prawdopodobieństwem, aby uzasadniała ona w świetle doświadczenia życiowego przyjęcie, że utrata korzyści rzeczywiście nastąpiła (wyrok SN z 3października 1979 r., II CR 304/79).
Zgodnie z art. 46 kodeksu karnego środek karny w postaci obowiązku naprawienia szkody sąd może orzec w całości lub w części. Jeżeli jednak wniosek o orzeczenie tego środka złoży pokrzywdzony lub inna osoba uprawniona, sąd musi go orzec. W praktyce oznacza to, że w każdym przypadku złożenia takiego wniosku przez bank sąd musi, skazując sprawcę przestępstwa popełnionego na jego szkodę, orzec o obowiązku naprawienia szkody.
Możliwa nawiązka
Kodeks karny daje sądowi możliwość orzeczenia innego środka karnego, zamiast obowiązku naprawienia szkody, którego celem będzie naprawienie szkody, którą poniósł pokrzywdzony. Zgodnie bowiem z art. 46 § 2 kodeksu karnego zamiast obowiązku naprawienia szkody sąd może orzec nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego.
Co ważne może być ona orzeczona w wysokości do 100 tys. zł. Z tego też względu orzeczenie nawiązki nie będzie korzystne dla banku, który udzielił kredytu czy pożyczki powyżej tej kwoty i w związku z tym poniósł wyższą szkodę.
Jakie zabezpieczenie
Zgodnie z przepisami kodeksu postępowania karnego w razie popełnienia przestępstwa, za które można orzec grzywnę, przepadek, nawiązkę lub świadczenie pieniężne albo nałożyć obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, może z urzędu nastąpić zabezpieczenie wykonania orzeczenia na mieniu oskarżonego. Równocześnie w razie popełnienia przestępstwa przeciwko mieniu lub wyrządzenia przestępstwem szkody w mieniu może z urzędu nastąpić zabezpieczenie roszczeń o naprawienie szkody.
Zabezpieczenie następuje w sposób wskazany w kodeksie postępowania cywilnego. Samo zaś zabezpieczenie grożącego przepadku następuje przez zajęcie ruchomości, wierzytelności i innych praw majątkowych oraz przez ustanowienie zakazu zbywania i obciążania nieruchomości. Zakaz ten podlega ujawnieniu w księdze wieczystej, a jeżeli jej nie ma, to w zbiorze złożonych dokumentów. W miarę potrzeby może być ustanowiony zarząd nieruchomości lub przedsiębiorstwa oskarżonego.
Postanowienie o zabezpieczeniu wydaje sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator. W postanowieniu określa się zakres i sposób zabezpieczenia. Na postanowienie w przedmiocie zabezpieczenia przysługuje zażalenie. Zażalenie na postanowienie prokuratora rozpoznaje sąd rejonowy, w którego okręgu prowadzi się postępowanie.
Jak słusznie uznał Sąd Najwyższy w swojej uchwale (uchwała SN z 17marca 2005 r., I KZP 4/05), postanowienie prokuratora przeciwko oskarżonemu w sprawie karnej skarbowej, w której oskarżony zbył nieruchomość na rzecz innej osoby, jest podstawą do ujawnienia zakazu w księdze wieczystej (art. 292 § 2 kpk) prowadzonej dla nieruchomości, której właściciel nie obalił domniemania wynikającego z art. 33 § 3 kodeksu karnego skarbowego.
Zgodnie z tym przepisem, jeżeli okoliczności sprawy wskazują na duże prawdopodobieństwo, że sprawca przeniósł (darował, sprzedał, użyczył) na kogokolwiek faktycznie lub pod jakimkolwiek tytułem prawnym mienie stanowiące korzyść majątkową uzyskaną z przestępstwa, uważa się, że należy ono do sprawcy.
Otwarta droga cywilna
Dla pokrzywdzonego, w tym banku, który poniósł straty na skutek wyłudzenia przez nieuczciwego przedsiębiorcę kredytu czy pożyczki, bardzo ważne jest to, że dochodzenie przez niego roszczeń w procesie karnym nie zamyka mu drogi do wytoczenia powództwa w postępowaniu cywilnym. Zgodnie bowiem z art. 415 § 6 kodeksu karnego, jeżeli zasądzone odszkodowanie, obowiązek naprawienia szkody albo nawiązka orzeczona na rzecz pokrzywdzonego nie pokrywają całej szkody, pokrzywdzony może dochodzić dodatkowych roszczeń w postępowaniu cywilnym.
Arkadiusz Jaraszek asesor Prokuratury Rejonowej Warszawa-Ochota
Komentuje Arkadiusz Jaraszek, asesor Prokuratury Rejonowej Warszawa-Ochota
Na prawidłowy obrót gospodarczy istotny wpływ mają instytucje finansowe, które udzielają wsparcia finansowego podmiotom gospodarczym.
Konieczna jest więc ochrona tych instytucji przed oszustami nie tylko ze względu na ochronę ich majątku, ale przede wszystkim ze względu na ochronę prawidłowego, uczciwego i prowadzonego na równych zasadach obrotu gospodarczego. Jednocześnie, głównie ze względu na zasady ekonomiki procesowej, ustawodawca słusznie przyznał pokrzywdzonemu możliwość dochodzenia swoich roszczeń w postępowaniu karnym.
Dzięki temu istnieje możliwość orzekania w jednym postępowaniu zarówno o odpowiedzialności karnej sprawcy, jak i o odpowiedzialności cywilnej. Pokrzywdzony powinien jednak mieć świadomość, że głównym celem postępowania karnego jest pociągnięcie sprawcy do odpowiedzialności karnej.
Odpowiedzialność cywilna w tym postępowaniu ma charakter uboczny i dlatego też sąd karny nie zawsze będzie w stanie orzec co do roszczeń zgłaszanych przez pokrzywdzonego.
Podstawa prawna:
Ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny DzU nr 88, poz. 553 ze zm.
Ustawa z 6 czerwca 1997 r. – kodeks postępowania karnego DzU nr 89, poz. 555 ze zm.
