Zgodnie z art. 103 kscy sąd może przyznać zwolnienie od kosztów sądowych osobie prawnej lub jednostce organizacyjnej niebędącej osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną, jeżeli wykazała, że nie ma dostatecznych środków na ich uiszczenie.
Jak wynika z tego przepisu, osoba prawna lub organizacja niemająca osobowości prawnej, aby uzyskać zwolnienie od ponoszenia kosztów sądowych, musi wykazać, że nie ma dostatecznych środków na ich uiszczenie.
Tutaj również pojawia się problem ze zdefiniowaniem pojęcia „braku dostatecznych środków na uiszczenie kosztów”, a ustawa milczy na ten temat. W literaturze przedmiotu wskazuje się, że pojęcie to jest nieostre. Praktyka sądowa, szczególnie w sprawach gospodarczych, wypracowała jednak pewne wymagania i kryteria pomocne przy rozpoznawaniu takich wniosków.
Obowiązek wykazania braku środków na uiszczenie kosztów sądowych spoczywa na wnioskodawcy.
Generalnie się przyjmuje, że brak tych środków może zostać wykazany za pomocą jakichkolwiek dokumentów pozwalających określić sytuację majątkową osoby prawnej lub ułomnej osoby prawnej, w tym również oświadczeń składanych przez osoby upoważnione do jej reprezentowania (postanowienie Sądu Najwyższego z 28 listopada 2007 r. V CZ 106/07).
Rodzaj tych dowodów zależy od rodzaju i charakteru osoby prawnej ubiegającej się o zwolnienie od kosztów oraz od konkretnej sytuacji danej osoby prawnej. Może to być np. bilans roczny wykazujący przewagę pasywów nad aktywami, zaświadczenie urzędu skarbowego, sprawozdania finansowe, raporty kasowe, wyciągi bankowe itd. (postanowienie Sądu Najwyższego z 8.11.1976 r., I CZ 96/70).
Uwaga na wierzytelności
Z kolei, jak wskazał Sąd Najwyższy w postanowieniu z 18 grudnia 1990 r. (II CZ 217/90), posiadanie przez stronę wierzytelności na znaczną sumę daje podstawę sądowi do odmowy zwolnienia od kosztów sądowych, gdy strona nie powołała się na żadne okoliczności, z których by wynikało, że mimo dysponowania znacznymi wierzytelnościami nie jest w stanie np. uzyskać kredytu na pokrycie koszów procesu. Chwilowy brak środków pieniężnych na rachunku bankowym osoby prawnej nie uzasadnia domagania się zwolnienia od kosztów sądowych.
W razie wątpliwości sąd może zwrócić się o dostarczenie dodatkowych dokumentów finansowych potwierdzających złą sytuację finansową i brak środków. Sąd nie ma jednak obowiązku do wskazania wnioskodawcy dowodów koniecznych do pomyślnego rozpatrzenia wniosku.
Wnioskodawca powinien jednak sam zadbać o to, aby jak najlepiej wykazać i udokumentować przed sądem swoją trudną sytuację finansową. Sąd nie ma bowiem obowiązku badania z urzędu sytuacji finansowej wnioskodawcy.
Niedołączenie do wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych osoby prawnej dowodów obrazujących jej sytuację majątkową uzasadnia ocenę, że nie został wykazany brak dostatecznych środków na pokrycie kosztów sądowych (postanowienie Sądu Najwyższego z 5 marca 2009 r., III CZ 9/09).
Lepiej więc zawczasu zadbać o dołączenie do wniosku odpowiednich dokumentów, aby nie narazić się na oddalenie wniosku przez sąd.
Może być dochodzenie
Warto pamiętać, że jeżeli na podstawie okoliczności sprawy lub oświadczeń strony przeciwnej sąd powziął wątpliwości co do rzeczywistego stanu majątkowego strony domagającej się zwolnienia od kosztów sądowych lub z niego korzystającej, wówczas może zarządzić stosowne dochodzenie.
Sposób, w jaki ma nastąpić „stosowne dochodzenie”, nie został przez ustawodawcę uregulowany. Sąd przeprowadza w tym przypadku formalne postępowanie dowodowe i ma obowiązek zawiadomienia strony o zarządzonym dochodzeniu oraz zakomunikowania jej wyników dochodzenia.
Sąd odmawia zwolnienia od kosztów sądowych stronie w razie oczywistej bezzasadności dochodzonego roszczenia lub obrony praw.
Sąd cofa zwolnienie od kosztów sądowych, jeżeli się okazało, że okoliczności, na podstawie których je przyznano, nie istniały lub przestały istnieć. W obu wypadkach strona obowiązana jest uiścić wszystkie przepisane opłaty oraz zwrócić wydatki, jednakże w drugim wypadku sąd może obciążyć stronę tym obowiązkiem także częściowo, stosownie do zmiany, jaka nastąpiła w jej stosunkach.
Grozi grzywna
Ponadto stronę, która uzyskała zwolnienie od kosztów sądowych na podstawie świadomego podania nieprawdziwych okoliczności, sąd, cofając zwolnienie, skazuje na grzywnę w wysokości do 1 tys. złotych. Niezależnie od obowiązku uiszczenia grzywny strona powinna uiścić wszystkie przepisane opłaty i pokryć obciążające ją wydatki.
Łukasz Poczyński radca prawny, prowadzi Kancelarię Radcy Prawnego LEGISTOR w Toruniu
Komentuje Łukasz Poczyński, radca prawny, prowadzi Kancelarię Radcy Prawnego LEGISTOR w Toruniu
Przedsiębiorca, który uzyskał zwolnienie od kosztów sądowych, musi pamiętać o bardzo ważnej regule. Mianowicie, zwolnienie od kosztów sądowych nie zwalnia strony od obowiązku zwrotu kosztów procesu przeciwnikowi.
W praktyce oznacza to, że przedsiębiorca zwolniony od kosztów sądowych, jeśli przegra proces, będzie musiał pokryć koszty procesu, a więc np. wynagrodzenie fachowego pełnomocnika strony przeciwnej.
Warto zwrócić także uwagę na niedawny wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 15 maja 2012 r.(sygn. P 11/10), w którym Trybunał orzekł, że art. 32 ust. 1 prawa upadłościowego w zakresie, w jakim wyłącza stosowanie wobec dłużników przepisów o zwolnieniu od kosztów sądowych, jest niekonstytucyjny.
Na mocy wskazanego przepisu prawa upadłościowego dłużnik na wstępnym etapie postępowania upadłościowego (tzn. jeszcze przed ogłoszeniem jego upadłości przez sąd) nie ma prawa domagać się zwolnienia od kosztów sądowych. W praktyce oznacza to, że dłużnik, który chce złożyć wniosek o upadłość, musi się liczyć z koniecznością uiszczenia opłaty sądowej od tego wniosku w wysokości 1000 zł i nie może ubiegać się o zwolnienie go od tej opłaty.
Dłużnik musi więc dysponować środkami na przeprowadzenie postępowania upadłościowego. W wielu przypadkach skutecznie blokowało to rozpoczęcie procedury upadłościowej, gdyż wniosek nieopłacony podlega zwrotowi, a zatem nie wywołuje żadnych skutków prawnych.
Trybunał Konstytucyjny zakwestionował to rozwiązanie, stwierdzając, że stanowi ono swoiste ograniczenie korzystania z wolności i praw, a ponadto narusza ono realizację prawa do sądu.
Warto pamiętać, że niektóre postępowania rządzą się swoimi szczególnymi prawami w zakresie do zwolnienia od kosztów sądowych. Przykładowo zwolnienie od kosztów sądowych w postępowaniu wieczystoksięgowym może nastąpić wyłącznie przed złożeniem wniosku o wpis do księgi wieczystej (chyba że obowiązek poniesienia kosztów sądowych powstał po wydaniu orzeczenia, w postępowaniu wieczystoksięgowym).
Jeżeli wniosek o dokonanie wpisu do księgi wieczystej ma być zamieszczony w akcie notarialnym, zwolnienie od kosztów sądowych może nastąpić wyłącznie przed zawarciem tego aktu notarialnego.
