Prawo do odstąpienia od umowy jest często wykorzystywane przez przedsiębiorców w obrocie gospodarczym. Warto zatem znać i mieć na uwadze konsekwencje prawne odstąpienia od umowy, zanim rzeczywiście podejmie się decyzję o skorzystaniu z tego prawa.

Co innego niż wypowiedzenie

Uprawnienie do odstąpienia od umowy jest szczególnym sposobem jej rozwiązania. Prawidłowo złożone oświadczenie woli o odstąpieniu od umowy skutkuje unicestwieniem istniejącego do tej pory stosunku prawnego i przyjęciem fikcyjnego założenia, że umowa tworząca taki stosunek prawny nigdy nie została zawarta (tzw. skutek z mocą wsteczną – ex tunc).

Uprawnienie to należy odróżnić od uprawnienia do wypowiedzenia umowy, poprzez które rozwiązuje się daną umowę jednak wyłącznie ze skutkiem na przyszłość. Oświadczenie o wypowiedzeniu umowy nie ma bowiem wpływu na czynności dokonane zgodnie z postanowieniami umowy przed złożeniem takiego oświadczenia.

Przez samo złożenie drugiej stronie oświadczenia woli o odstąpieniu od umowy łącząca strony umowa ulega rozwiązaniu z mocą wsteczną, natomiast spełnione do tej pory świadczenia należy zwrócić lub stosownie się rozliczyć.

Raz złożone drugiej stronie oświadczenie o odstąpieniu od umowy nie może zostać odwołane, co więcej po złożeniu oświadczenia o odstąpieniu od umowy żadna ze stron nie może żądać jej wykonania, w szczególności na drodze sądowej. Takie powództwo zostałoby przez sąd oddalone jako bezzasadne.

Przykład

Pan Kowalski złożył organizatorowi imprez turystycznych oświadczenie o odstąpieniu od umowy o usługę turystyczną, jednak wcześniej wpłacił mu umowne wynagrodzenie za wycieczkę.

Od momentu złożenia oświadczenia o odstąpieniu od umowy organizator imprez turystycznych jest zobowiązany do zwrotu panu Kowalskiemu wpłaconej ceny.

Natomiast nie może on na podstawie umowy o usługę turystyczną zaoferować klientowi realizacji umówionej usługi, albowiem umowa ta uważana jest już za niezawartą.

Jeśli chodzi o pana Kowalskiego, to może on żądać zwrotu zapłaconej ceny, jednak nie może dochodzić od organizatora imprez turystycznych prawidłowego wykonania umowy o usługę turystyczną.

Nic oczywiście nie stoi na przeszkodzie, aby strony dotychczasowej umowy zawarły nowe porozumienie. Jednakże powoływanie się na umowę, od której jedna ze stron odstąpiła, jest zabiegiem z góry skazanym na niepowodzenie (wyrok Sądu Najwyższego z 6 marca 2009, II CSK 518/08, Lex nr 570131).

Wyjątkiem są kwestie badania prawidłowości złożenia oświadczenia woli o odstąpieniu od umowy oraz umowne postanowienia regulujące wzajemne rozliczenia między stronami po odstąpieniu od umowy; w tym kontekście interesującym problemem są kary umowne przewidziane na wypadek odstąpienia od umowy.

Uwaga!

Uprawnienie do odstąpienia od umowy łamie ogólną zasadę stanowiącą, że „umów należy dotrzymywać”, dlatego też należy z niego korzystać z rozwagą.

Składamy oświadczenie

W celu skorzystania z uprawnienia do odstąpienia od umowy należy prawidłowo złożyć drugiej stronie odpowiednie oświadczenie woli. Jak wynika z art. 61 § 1 zd. 1 k.c., oświadczenie woli, które ma być złożone innej osobie, jest złożone z chwilą, gdy doszło do niej w taki sposób, że mogła zapoznać się z jego treścią.

Nie ma zatem rzeczywistego wymogu, aby adresat zapoznał się z treścią takiego oświadczenia woli. Istotne jest natomiast dojście oświadczenia do adresata w taki sposób, aby mógł on się z nim zapoznać.

Uprawnienie do odstąpienia od umowy może wynikać z przepisów ustawowych (zasadniczo z

kodeksu cywilnego

) oraz z samych postanowień umowy

Należy zauważyć, że to na nadawcy będzie ciążył obowiązek wykazania, że oświadczenie o odstąpieniu od umowy zostało adresatowi prawidłowo złożone. Podpis adresata na oświadczeniu o odstąpieniu od umowy albo na zwrotnym potwierdzeniu odbioru powinien być wystarczający.

Kierując natomiast korespondencję do przedsiębiorcy, należy przyjąć, że przekazanie oświadczenia woli osobie upoważnionej do odbioru korespondencji w siedzibie przedsiębiorcy stwarza temu przedsiębiorcy realną możliwość zapoznania się z treścią oświadczenia o odstąpieniu.

Sąd Najwyższy w wyroku z 17 czerwca 2009 (IV CSK 53/ 09, Lex nr 610182)

uznał, że jeśli z jakiejś przyczyny bezpośrednie doręczenie było niemożliwe, to prawidłowe złożenie oświadczenia woli ma miejsce w pierwszym dniu roboczym, w którym przesyłka mogła zostać odebrana przez przedsiębiorcę na podstawie zawiadomienia pocztowego (tzw. awizo).

Jakie źródła uprawnień

Uprawnienie do odstąpienia od umowy może wynikać z przepisów ustawowych (zasadniczo z przepisów kodeksu cywilnego) oraz z samych postanowień umowy.

W zakresie ustawowego uprawnienia do odstąpienia od umowy na uwagę zasługuje art. 491 § 1 k.c. Przepis ten stanowi upoważnienie do odstąpienia od umowy wzajemnej po wypełnieniu wszystkich warunków w nim przewidzianych >patrz ramka.

Jeżeli chodzi o postanowienia umowne przewidujące dla strony uprawnienie do odstąpienia od umowy, to należy mieć na uwadze, że takie uprawnienie powinno być zgodne z przepisem prawa, który zezwala stronom na jego wprowadzenie do samej umowy. Jeżeli bowiem strona odstąpi od umowy na podstawie niezgodnego z prawem postanowienia umownego, to należy przyjąć, że samo odstąpienie będzie nieważne i strony pozostaną związane dotychczasowymi jej postanowieniami.

Przykład

Pan Zawisza zawarł z organizatorem imprez turystycznych umowę, w której zobowiązał się zapłacić kwotę 4 tys. zł do 30 kwietnia 2011 w zamian za wyjazd na Kretę od 14 maja do 28 maja 2011. 25 kwietnia 2011 pan Zawisza skorzystał z umownego postanowienia o odstąpieniu od umowy i złożył organizatorowi imprez turystycznych oświadczenie o odstąpieniu od tej umowy.

Jak się okazało, postanowienie umowne, na które powołał się pan Zawisza odstępując od umowy, było sprzeczne z prawem. W konsekwencji oświadczenie o odstąpieniu od umowy nie wywarło skutków prawnych, a sama umowa pozostała w mocy.

W takim wypadku niewpłacenie przez pana Zawiszę kwoty 4 tys. zł do 30 kwietnia 2011 pociąga za sobą uprawnienie organizatora do naliczania odsetek ustawowych oraz obowiązek świadczenia usługi turystycznej, której organizator nie wykonał z winy pana Zawiszy, albowiem ten nie stawił się w umówionym miejscu i terminie, mylnie sądząc, że nie jest już związany umową.

Na koniec należy zwrócić uwagę na dwa przepisy, które mogą stanowić źródło umownego uprawnienia do odstąpienia od umowy. Są nimi art. 395 k.c., który jest przepisem ogólnym dotyczącym umownych uprawnień do odstępowania od  umów, oraz art. 492 zd. 1 k.c., który stosuje się wyłącznie do umów wzajemnych, a więc umów, w których świadczenie jednej ze stron ma być odpowiednikiem świadczenia drugiej strony (umowami wzajemnymi nie są np. umowa pożyczki oraz umowa przedwstępna).

Jakie uwarunkowania

Warunki do odstąpienia od umowy wzajemnej, w myśl art. 491 § 1 k.c., to

- zwłoka drugiej strony w wykonaniu zobowiązania wynikającego z umowy oraz

- wyznaczenie przez stronę odpowiedniego dodatkowego terminu na wykonanie zobowiązania z równoczesnym zagrożeniem, że w razie bezskutecznego upływu terminu strona będzie uprawniona do odstąpienia od umowy.

Warunek drugi należy zrealizować przez doręczenie stronie pozostającej w zwłoce stosownego pisma. Dopiero po upływie odpowiedniego dodatkowego terminu można złożyć oświadczenie o odstąpieniu od umowy.

Komentuje Mateusz Oskroba, prawnik z Kancelarii Prawnej Piszcz Norek i Wspólnicy sp.k.

Przedsiębiorca powinien wykorzystywać prawo do odstąpienia od umowy z rozwagą i po przeanalizowaniu podstawy, na mocy której dokonuje odstąpienia od umowy.

Zarówno bowiem odstąpienie od umowy, jak i mylne przeświadczenie, że od umowy się odstąpiło, wywołują poważne konsekwencje prawne, których nie należy bagatelizować. Błąd może dużo kosztować.