Prawa autorskie: projekt wnętrza to utwór

Zgodnie z przepisami ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, utworem jest każdy przedmiot działalności twórczej o indywidualnym charakterze, który został ustalony w jakiejkolwiek postaci, i to niezależnie od jego wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia.

Utworem może być też sam sposób dobrania i uporządkowania materiałów, nawet mających charakter nietwórczy. Przykładem takiego utworu jest chociażby teleadresowa baza danych, o ile oczywiście sposób zestawienia i doboru informacji zawartych w bazie, ma charakter twórczy.  Nie ma przy tym znaczenia, że poszczególne elementy zawarte w takiej bazie danych nie noszą cech utworu i nie podlegają ochronie prawa autorskiego.

Na takiej samej zasadzie chroniony może być projekt zagospodarowania wnętrza, nawet jeżeli ogranicza się jedynie do wyboru gotowych, istniejących na rynku elementów – mebli, obrazów, bibelotów, i ich przestrzennego rozplanowania.

Oczywiście, projektowanie wnętrza nie musi ograniczać się tylko do tego. W trakcie projektowania wnętrza może wyniknąć potrzeba zmiany układu czy funkcji istniejących pomieszczeń. W zależności od zakresu i charakteru tych zmian, może okazać się, że stanowią one ingerencję w istniejący projekt architektoniczny. To z kolei może powodować obowiązek uzyskania stosownych zgód od autorów projektu urządzanego pomieszczenia.

Z drugiej strony, w trakcie projektowania wnętrza mogą powstawać odrębne utwory, niezależne od projektu całego wnętrza.  Mogą to być chociażby projekty mebli, nadruków na ścianach lub tkaninach czy też neonów.  W takim przypadku, zgodnie z przepisami prawa autorskiego, powstaną odrębnie prawa autorskie do takich projektów mebli, nadruków czy neonów, i odrębnie do dzieła, którym jest projekt wnętrza.

Czy inwestor jest współtwórcą

Wydaje się oczywiste, że to architekt lub architekci projektujący wnętrze nabywają (pierwotnie) prawa autorskie do projektu wnętrza czy też jego elementów mających charakter twórczy.  Ale czy współtwórcą nie jest również inwestor?  Ostatecznie, to on decyduje o funkcji poszczególnych pomieszczeń, wskazuje style, które mu odpowiadają, współuczestniczy w procesie projektowania a wreszcie akceptuje ostateczny kształt projektu.

Oczywiście, może się zdarzyć, że inwestor wnosi twórczy wkład w powstający projekt, chociażby tworząc projekt fragmentu jednego z pomieszczeń.  W takim przypadku powstanie dzieło współautorskie.  O ile nie nastąpiłoby przeniesienie całości praw autorskich na jednego z autorów (z reguły na inwestora), do wykonywania majątkowych praw autorskich do takiego utworu współautorskiego konieczna byłaby zgoda wszystkich współtwórców.

Twórczy charakter

Taka sytuacja jest jednak rzadkością.  W zdecydowanej większości przypadków, samo wskazanie kierunku, jaki mają przybrać działania projektanta – a więc określenie preferowanego stylu wnętrza, kolorystyki czy nawet wskazanie ulubionej marki wyposażenia wnętrz – stanowi najwyżej źródło inspiracji dla architekta wnętrz, nie jest jednak działalnością twórczą w rozumieniu ustawy o prawie autorskim. Zaś jedynie w wyniku działalności mającej charakter twórczy może powstać utwór chroniony prawnoautorsko.

Również akceptacja ukończonego projektu, a nawet wskazywanie kierunku zmian na etapie tworzenia projektów, nie zawiera w sobie elementu twórczego.  Dlatego również takie działania nie mogą doprowadzić do przyznania inwestorowi statusu współautora projektu wnętrza.

Prawo do zmiany

W przeważającej większości przypadków pierwotne prawa autorskie do projektu wnętrza powstają przy jego projektancie.  Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych wyróżnia prawa majątkowe, a więc prawo do korzystania z utworu, i niemajątkowe, takie jak prawo do oznaczania utworu swoim nazwiskiem, prawo do nienaruszalności formy i treści utworu czy prawo do nadzoru nad korzystaniem z utworu.  Te pierwsze (prawa majątkowe) można przenieść na inne osoby lub udzielić licencji na ich wykorzystywanie.  Te drugie (prawa niemajątkowe) są nieprzenaszalne i zawsze pozostają przy twórcy.

Mimo, że autorskie prawa majątkowe do utworu można swobodnie przenieść na inną niż twórca osobę – w przypadku projektu wnętrza, najczęściej na inwestora – to nieprzenaszalne prawa osobiste mogą okazać się najbardziej istotne przy korzystaniu z wnętrza.  O ile bowiem zwykle inwestor nie pragnie czerpać korzyści ze sprzedaży kopii projektu wnętrza czy zdjęć jego realizacji (chociaż może chcieć umieścić zdjęcia zaprojektowanego biura np. na stronie internetowej firmy), to przy korzystaniu z wnętrza zwykle prędzej czy później pojawia się potrzeba wprowadzenia zmian, które mogą stanowić ingerencję w pierwotny projekt.  Takie zmiany mogą wkraczać w prawo twórcy do nienaruszalności treści i formy utworu.

Zdaniem autorki

Ewa Kacperek radca prawny w kancelarii Hogan Lovells

Prawo autorskie daje nabywcy praw autorskich możliwość wprowadzania zmian do utworu, o ile są one spowodowane oczywistą koniecznością, a twórca nie miałby słusznej podstawy sprzeciwienia się takim zmianom.  Ten wyjątek od zasady nienaruszalności formy i treści utworu jest jednak interpretowany bardzo ściśle, i dotyczy w zasadzie jedynie zmian, których potrzeba wynikła z przepisów prawa lub, przykładowo, z właściwości terenu, na którym budowany jest budynek.  W przypadku ewentualnego sporu, sąd musiałby zatem zważyć z jednej strony interesy twórcy, z drugiej zaś korzystającego z użytkowego przecież z samej zasady projektu. Aby jednak zminimalizować ryzyko nieporozumień, warto w umowie o stworzenie projektu wnętrza jasno uregulować, na jakie zmiany projektant wyraża zgodę.

Zdaniem ekspertki

Agnieszka Kossowska z pracowni BAUMILLERKOSSOWSKA

Projektowanie wnętrz, zakłada maksymalne dopasowanie wnętrza inwestora do potrzeb, stylu życia, wymagań estetycznych, a nawet postury inwestora. Obejmuje  działania zarówno budowlane, techniczne jak i, jako domykające efekt, dekoratorskie. By finał współpracy inwestor-architekt był satysfakcjonujący niezbędna jest dobra komunikacja, umiejętność słuchania i przekładania oczekiwań, potrzeb na język przestrzeni. Na  etapie projektowania funkcji i ergonomii nowych wnętrz architekta wspomaga wiedza i doświadczenie, o stylu, decydują też dobry smak, wyczucie, znajomość rynku.

Prezentacja wizualizacji pozwala inwestorowi zobaczyć jak będą wyglądały jego wnętrza po przeprowadzonym remoncie. Zgłasza on uwagi  lub finalnie akceptuje projekt, co z kolei umożliwia  architektowi stworzenie rysunków wykonawczych.  Taka dokumentacja uwzględnia całość zagadnień remontowych, poczynając od  wyburzeń, poprzez ściany do wybudowania, elementy pokryć ścian i podłóg, podłączenia hydrauliczne, elektryczne, projekty mebli, elementów szklanych, kamiennych, drewnianych. Po przyjęciu zamkniętej dokumentacji wykonawczej inwestor  może rozpoczynać remont. W przypadku sprawowania przez architekta nadzoru autorskiego czuwa on nad koordynacją prac i  ich zgodnością z założeniami projektowymi oraz mierzy się z ewentualnymi niespodziankami budowlanymi, tak by jak najlepiej wpisać je w przyjęty projekt. Końcowym etapem projektu jest dobór tkanin i ewentualnie elementów dekoratorskich. Finał to porównanie realizacji z przedstawionymi wcześniej inwestorowi wizualizacjami. Najbardziej cenionym sposobem zdobywania nowych zleceń jako wyniku owocnej i satysfakcjonującej odbiorcę współpracy jest polecenie bezpośrednie. Dodatkowo warto zadbać o prezentację własnych realizacji na stronie internetowej. Architekt jako twórca ma prawo do prezentowania swojego dzieła, prawa autorskie osobiste są  jego własnością. W umowie z inwestorem warto zapisać też  prawo do udokumentowania realizacji w postaci zdjęć wraz z możliwością ich publikacji na stronie internetowej, gwarantując jednocześnie anonimowość właściciela wnętrza i lokalizacji. Projekt potraktowany jako dzieło, pracuje na siebie. Innym medium są portale społecznościowe, gdzie też prezentowanie zrealizowanych wnętrz, zwykle w mniej formalny sposób pomaga poszerzyć grono klientów. Zapisy w umowie wymagają od architekta zgody inwestora na publikację w pismach branżowych, ale udana współpraca i zapewnienie o dyskrecji umożliwiają taki sposób prezentacji jeszcze szerszemu gronu odbiorców. Profesjonalne zdjęcia w albumach lub pismach branżowych sprawiają, że takie wnętrze może stać się inspiracją dla innych projektantów lub w innym projekcie jego autora.

Są architekci, którzy w prezentacji własnych projektów idą dalej i wydają albumy autorskie prezentujące filozofię, idee projektowe i zdjęcia realizacji.