W ubiegłym roku sądy wydały prawie 30 tys. wyroków za popełnienie oszustwa. Między innymi z tego powodu polscy przedsiębiorcy bardzo nisko oceniają poziom bezpieczeństwa prowadzenia działalności gospodarczej. Osoby, które w ten nieuczciwy sposób chcą osiągnąć korzyść majątkową, powinny pamiętać, że za takie przestępstwo nawet na osiem lat mogą trafić do więzienia.

Zdarza się, że oszustwo bywa środkiem osiągania celów gospodarczych, przy czym przedsiębiorcy bywają zarówno jego sprawcami, jak i ofiarami. Plaga oszustw jest coraz większa, co pokazują statystyki. W 2011 r. sądy w Polsce skazały aż 28,4 tys. oszustów. Więcej karanych jest tylko zwykłych złodziei (36,7 tys.), nietrzeźwych rowerzystów (50 tys.) i pijanych kierowców (70 tys.).

To świadczy o ogromnej skali oszustw w naszym kraju i ma również wpływ na poziom bezpieczeństwa prowadzenia działalności gospodarczej, który obecnie wynosi 2,93 pkt i jest to drugi najniższy wynik w ponad 5-letniej historii tworzenia Raportu BIG (patrz ramka).

>Szczególne postaci przestępstwa

- oszustwo na stanowisku kierowniczym (art. 296a kodeksu karnego),

- oszustwo kredytowe (art. 297 § 1 kodeksu karnego),

- oszustwo ubezpieczeniowe (art. 298 § 1 kodeksu karnego),

- oszustwo komputerowe (art. 287 § 1 kodeksu karnego),

- oszustwo kapitałowe (art. 311 kodeksu karnego),

- oszustwa podatkowe (art. 56 kodeksu karnego skarbowego).

NAJCZĘSTSZE OSZUSTWA PRACOWNIKÓW

- fałszowanie raportów kosztowych,

- zawyżanie sumy wydatków na taksówki,

- prywatne wydatki wykazywane jako wydatki firmowe,

- bilety na pociąg lub samolot kupione taniej, ale zgłoszone do zwrotu w wyższej kwocie,

- wykazywanie wydatków na hotel, które w rzeczywistości nie zostały poniesione,

- wykorzystywanie telefonu służbowego do prowadzenia prywatnych rozmów.

Kierownictwa:

- fałszowanie lub zmienianie danych lub dokumentacji źródłowej,

- błędna interpretacja zdarzeń, transakcji i innych informacji finansowych,

- umyślne pominięcie w sprawozdaniu zdarzeń, transakcji i innych informacji finansowych,

- niewłaściwe stosowanie zasad rachunkowości.

Źródło: Raport Europejskiej Federacji Księgowych

Wskaźnik bezpieczeństwa działalności gospodarczej

W listopadzie 2007 r. – 25,71 pkt

W lutym 2008 r. – 22,19 pkt

W maju 2008 r. – 20,7 pkt

W sierpniu 2008 r. – 21,06 pkt

W styczniu 2009 r. – 10,34 pkt

W marcu 2009 r. – 3,81 pkt

W lipcu 2009 r. – 1,44 pkt

We wrześniu 2009 r. – 7,29 pkt

W styczniu 2010 r. – 14,89 pkt

W lipcu 2010 r. – 13,52 pkt

W październiku2010 r. – 13,37 pkt

W styczniu 2011 r. – 6,98 pkt

W kwietniu 2011 r. – 13,34 pkt

W lipcu 2011 r. – 11,34 pkt

W październiku 2011 r. – 11,51 pkt

W maju 2012 r. – 11,12 pkt

W sierpniu 2012 r. – 2,93 pkt

Źródło: BIG InfoMonitor

Trzeba pamiętać, że w Polsce, w myśl art. 286 par. 1 kodeksu karnego, oszustwo jest przestępstwem, za które grozi kara pozbawienia wolności od 6 miesięcy nawet do 8 lat.

Zgodnie z tym przepisem, kto w celu osiągnięcia korzyści majątkowej doprowadza inną osobę do niekorzystnego rozporządzenia własnym lub cudzym mieniem i czyni to, wprowadzając tę osobę w błąd albo wyzyskuje jej błąd lub niezdolność do należytego pojmowania przedsiębranego działania, podlega karze.

Niekorzystne rozporządzenie

Zachowanie sprawcy polega na doprowadzeniu innej osoby do niekorzystnego rozporządzenia mieniem własnym lub cudzym. Z takim niekorzystnym rozporządzeniem mieniem mamy do czynienia zawsze, gdy wystąpi jakiekolwiek pogorszenie sytuacji majątkowej pokrzywdzonego. Nie musi to jednak oznaczać szkody w majątku pokrzywdzonego.

Jak słusznie uznał Sąd Najwyższy w jednym ze swoich wyroków powstanie szkody w mieniu nie jest koniecznym warunkiem do przyjęcia, że doszło do niekorzystnego rozporządzenia (wyrok SN z 30 sierpnia 2000 r., V KKN 267/00). Jest to więc pojęcie szersze od pojęć: szkoda i strata.

Nie wyklucza niekorzystności rozporządzenia okoliczność, że szkoda może być naprawiona, a w szczególności, że pokrzywdzonemu przysługuje roszczenie cywilne. Wywiązanie się z zobowiązania w części oznacza także niekorzystność rozporządzenia mieniem.

Korzyścią majątkową jest przysporzenie majątku, a także uniknięcie strat i obciążeń

Takie niekorzystne rozporządzenie mieniem może w skrajnych sytuacjach wystąpić nawet wówczas, gdy świadczenie wzajemne zostanie spełnione w całości.

Sytuacja taka będzie miała miejsce np. wówczas, gdy pokrzywdzony otrzyma całe świadczenie, ale ze zwłoką – gdyby je otrzymał w terminie, to mógłby przeprowadzić inną zyskowną dla niego transakcję.

Oszustwo jest jednak przestępstwem materialnym. Oznacza to, że do jego popełnienia dochodzi jedynie wówczas, gdy powstanie skutek w postaci niekorzystnego rozporządzenia mieniem.

Sposoby działania sprawcy

Nawet wówczas, gdy pokrzywdzony w sposób niekorzystny rozporządzi swoim lub cudzym mieniem, nie zawsze mamy do czynienia z popełnieniem przestępstwa z art. 286 kodeksu karnego. Takie niekorzystne rozporządzenie mieniem musi bowiem być skutkiem określonych zachowań sprawcy, które szczegółowo wskazuje art. 286 § 1 kodeksu karnego.

Przede wszystkim sprawca oszustwa musi wprowadzać pokrzywdzonego w błąd, a więc doprowadzić inną osobę do mylnego wyobrażenia o rzeczywistym stanie rzeczy. Może to nastąpić w dowolnej formie, a więc słowem, pismem, a nawet odpowiednim gestem. Jak wskazał Sąd Najwyższy może to być błąd co do osoby, co do rzeczy lub co do zjawiska albo zdarzenia (wyrok SN z 2 grudnia 2002 r., IV KKN 135/00).

Wprowadzenie w błąd wystąpi zatem np. wówczas, gdy przedsiębiorca poinformuje swojego kontrahenta, że będzie w stanie dostarczyć mu określony towar w ciągu tygodnia, a na poparcie swoich zapewnień wskaże mu dokumenty, z których będzie wynikało, że za produkcję w jego firmie odpowiada 100 pracowników. W rzeczywistości zatrudnia ich tylko 10 i będzie w stanie dostarczyć towar najszybciej w ciągu miesiąca. Gdyby nie takie przedstawienie rzeczywistości przez nieuczciwego przedsiębiorcę, jego kontrahent nigdy nie zdecydowałby się na podpisanie umowy.

Ponadto popełnienie przestępstwa oszustwa nastąpi także wówczas, gdy sprawca wyzyska błąd, w jakim pozostaje druga osoba. W tej sytuacji sprawca przestępstwa nie wprowadza pokrzywdzonego w błąd, ale wiedząc, że ma on mylne wyobrażenie o rzeczywistości, świadomie nie wyprowadza go z błędu, ponieważ chce doprowadzić go do niekorzystnego rozporządzenia mieniem.

Sytuacja taka wystąpi np. wówczas, gdy prezes firmy uda się po pomoc prawną do doradcy prawnego, a więc osoby, która nie skończyła żadnej aplikacji, sądząc, że ma do czynienia z radcą prawnym, a nieuczciwy prawnik nie wyprowadzi go z tego błędu i będzie utrzymywał go w tym przekonaniu. Stwierdzi on na przykład, że bez żadnych problemów będzie mógł prowadzić w sądzie wszystkie sprawy firmy – także karne.

Wreszcie sprawca oszustwa może także wykorzystać niezdolność pokrzywdzonego do należytego pojmowania przedsiębranego działania. Sytuacja taka wystąpi np. wówczas, gdy pokrzywdzony jest chory psychicznie, cierpi na niedorozwój umysłowy, czy wreszcie znajdował się w stanie upojenia alkoholowego lub pod wpływem środków odurzających.

Praktyka pokazuje, że w znacznej części przypadków, ofiarami oszustwa są osoby fizyczne i przedsiębiorcy, którzy zachowują się bez należytej ostrożności, w sposób naiwny, łatwowierny czy lekkomyślny. Jak słusznie orzekł w jednym ze swoich wyroków Sąd Najwyższy takie zachowanie pokrzywdzonego nie mają żadnego znaczenia dla bytu przestępstwa oszustwa (wyrok SN z 13 stycznia 2010 r., II KK 150/09).

Jaki cel

Do popełnienia przestępstwa nie wystarcza samo doprowadzenie innej osoby do niekorzystnego rozporządzenia mieniem za pomocą wprowadzenia jej w błąd albo wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania. Z punktu widzenia odpowiedzialności karnej zasadniczego znaczenia nabiera cel działania sprawcy.

W każdym przypadku sprawca musi działać w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. To ona musi być motywem sprawczym jego postępowania. Korzyścią majątkową jest przysporzenie majątku, a także uniknięcie strat i obciążeń. Korzyścią majątkową jest więc zarówno zwiększenie aktywów, jak i zmniejszenie pasywów. Ponadto bez znaczenia jest czy sprawca taką korzyść osiągnął dla siebie czy też dla kogoś innego, np. członków swojej rodziny czy firmy, którą kieruje.

Przestępstwo oszustwa zostaje dokonane dopiero w momencie niekorzystnego rozporządzenia mieniem. Bez znaczenia jest, czy i kiedy sprawca przestępstwa osiągnął korzyść majątkową.

Tylko wina umyślna

Oszustwo może być popełnione wyłącznie z winy umyślnej z zamiarem bezpośrednim, kierunkowym. Oznacza to, że sprawca musi mieć świadomość nie tylko oszukańczego celu działania, ale również rozumie, że sposób jego działania prowadzi do popełnienia przestępstwa. Innymi słowy sprawca nie tylko chce uzyskać korzyść majątkową, lecz także działając w tym celu, chce posłużyć się określonym przestępczym sposobem działania.

Jeżeli choć jeden z tych elementów nie będzie objęty świadomością sprawcy, to o oszustwie nie ma mowy. Tak samo znamion przestępstwa z art. 286 § 1 kodeksu karnego nie wyczerpie osoba, która jedynie godzi się na możliwość popełnienia przestępstwa.

Jak słusznie bowiem uznał Sąd Najwyższy w jednym ze swoich wyroków, przestępstwo oszustwa jest przestępstwem umyślnym, zaliczanym do tzw. celowościowej odmiany przestępstw kierunkowych. Zdaniem SN, zamiar bezpośredni winien obejmować zarówno cel, jak i sposób działania zmierzający do zrealizowania tego celu.

Przypisując sprawcy popełnienie przestępstwa określonego w art. 286 § 1 kodeksu karnego, należy wykazać, że obejmował on swoją świadomością i zamiarem bezpośrednim nie tylko to, że wprowadza w błąd inną osobę, ale także i to, że doprowadza ją w ten sposób do niekorzystnego rozporządzania mieniem i jednocześnie chce wypełnienia tych znamion (wyrok SN z 4 czerwca 2010 r., WA 16/09).

Przestępstwo oszustwa ma charakter publicznoskargowy. Oznacza to, że jest ono ścigane z urzędu. Jeżeli natomiast zostanie ono popełnione na szkodę osoby najbliższej, a więc np. członka rodziny, to ścigane jest na wniosek pokrzywdzonego. Brak takiego wniosku będzie skutkował, albo odmową wszczęcia postępowania, albo jego umorzeniem.

Łagodniej albo surowiej

Sprawcy przestępstwa oszustwa może grozić surowsza kara pozbawienia wolności – od roku do lat 10. Do surowszej odpowiedzialności zostanie on pociągnięty wówczas, gdy przestępstwa dopuści się w stosunku do mienia znacznej wartości (art. 294 § 1 kodeksu karnego w związku z art. 286 § 1 kodeksu karnego).

Przypomnijmy, że mieniem znacznej wartości jest mienie, którego wartość w czasie popełnienia czynu przekracza 200 tys. zł (art. 115 § 5 kodeksu karnego). Na taką surowszą odpowiedzialność naraża się również sprawca, który swojego czynu dopuszcza się w stosunku do dobra o szczególnym znaczeniu dla kultury.

W niektórych sytuacjach sprawca przestępstwa oszustwa może zostać łagodniej potraktowany przez sąd. Jeżeli skład orzekający uzna, że jego oszustwo stanowi wypadek mniejszej wagi, to zgodnie z art. 286 § 3 kodeksu karnego może on zostać ukarany grzywną, karą ograniczenia wolności, albo karą pozbawienia wolności do lat 2.

Ponadto jeżeli sprawca dobrowolnie naprawi szkodę w całości, to zgodnie z art. 295 § 1 kodeksu karnego sąd może zastosować w stosunku do niego nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia. Jeżeli zaś szkoda zostanie naprawiona tylko w znacznej części, to sprawca przestępstwa może jedynie liczyć na nadzwyczajne złagodzenie kary.

Autor jest asesorem Prokuratury Rejonowej Warszawa Ochota

Podstawa prawna:

art. 286 par. 1 ustawy z 6 czerwca 1997 r. – kodeks karny (DzU nr 88, poz. 553 ze zm.)