Nauczycieli można zatrudniać tylko na podstawie mianowania lub umów o pracę. Niemniej kandydat do tej profesji musi spełnić kilka warunków, aby w ogóle wolno go było zaangażować w takim charakterze (wstępne przesłanki dopuszczalności zatrudnienia nauczyciela). Wymogi te są bardziej rygorystyczne w przypadku nauczycieli mianowanych i dyplomowanych.
Polskie obywatelstwo
Legitymowanie się polskim obywatelstwem jest niezbędne przy zatrudnianiu nauczycieli na podstawie mianowania, a więc mających stopień awansu nauczyciela mianowanego czy dyplomowanych.
Osoby będące obywatelami kilku państw uważa się za wyłącznie obywateli rodzimych (art. 3 ustawy z 2 kwietnia 2009 r. o obywatelstwie polskim; tekst jedn. DzU z 2012 r., poz. 161). Warunku tego nie muszą spełniać nauczyciele mianowani i dyplomowani będący obywatelami państw UE, Konfederacji Szwajcarskiej i tych krajów Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA), które przystąpiły do Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Norwegia, Lichtenstein, Islandia). Nie dotyczy on również nauczycieli stażystów i kontraktowych.
Zdolność do czynności prawnych
Jest to wymóg stawiany każdemu nauczycielowi bez względu na jego stopień awansu zawodowego. Pełną zdolność do czynności prawnych posiada osoba fizyczna, która ukończyła 18 lat (art. 10 i 11 kodeksu cywilnego) i nie została całkowicie lub częściowo ubezwłasnowolniona. Jej podstawowym atrybutem jest możliwość nabywania praw i obowiązków przez własne działanie, np. podpisywanie umów, zaciąganie kredytu bankowego.
Korzystanie z praw publicznych
Mimo że przesłankę korzystania z praw publicznych musi spełniać każdy aspirant na posadę nauczyciela (bez względu na stopień awansu), przepisy nie definiują bezpośrednio pojęcia tych praw. Z poszlakowych sformułowań kodeksu karnego wynika, że chodzi tu głównie o posiadanie czynnego i biernego prawa wyborczego do organu władzy publicznej, samorządu zawodowego lub gospodarczego (art. 40 k.k.). Oczywiście wymóg ten osoba spełnia nie wtedy, gdy np. faktycznie uczestniczy w wyborach do Sejmu czy Senatu, lecz kiedy ma taką możliwość.
Wyrok za przestępstwo umyślne
Ukaranie za jakiekolwiek przestępstwo umyślne zamyka drogę do tego zawodu, nawet jeśli popełniony czyn nie miał żadnego związku z pracą w szkole. Wskazany skutek powodują dla przykładu umyślne przestępstwa przeciwko:
- środowisku, np. spowodowanie zniszczenia w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach, zagrożone pozbawieniem wolności od trzech miesięcy do pięciu lat (art. 181 § 1 k.k.),
- bezpieczeństwu w komunikacji, np. prowadzenie pojazdu mechanicznego w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym w stanie nietrzeźwości bądź pod wpływem środka odurzającego, zagrożone grzywną, ograniczeniem wolności lub pozbawieniem wolności do dwóch lat (art. 178a k.k.),
- wolności, np. utrwalanie wizerunku osoby nagiej lub w trakcie czynności seksualnych, przy użyciu wobec niej przemocy, groźby bezprawnej lub podstępu, albo rozpowszechnianie takiego wizerunku tej osoby bez jej zgody, zagrożone pozbawieniem wolności od trzech miesięcy do pięciu lat (art. 191a k.k.),
- wiarygodności dokumentów, np. podrobienie lub przerobienie dokumentu w celu użycia go za autentyczny i/lub użycie takiego dokumentu z przedstawieniem go jako autentyczny, co jest zagrożone grzywną, ograniczeniem wolności albo pozbawieniem wolności od trzech miesięcy do pięciu lat (art. 270 § 1 k.k.),
- mieniu, np. dokonanie kradzieży z włamaniem, zagrożone więzieniem od roku do dziesięciu lat (art. 279 § 1 k.k.).
O karierze nauczycielskiej nadal może marzyć ten, kto dopuścił się przestępstwa nieumyślnie, np. jako sprawca wypadku drogowego, zanieczyszczając wodę lub powietrze substancją bądź promieniowaniem jonizującym w sposób zagrażający życiu bądź zdrowiu człowieka.
Aby zweryfikować, czy kandydat sprostał wskazanemu wymogowi, dyrektor odbiera od niego zaświadczenie o niekaralności (art. 10 ust. 8a Karty nauczyciela; dalej KN). Zainteresowany ma obowiązek dostarczyć je na własny koszt – obecnie 50 zł (§ 1 rozporządzenia ministra sprawiedliwości z 14 sierpnia 2003 r. w sprawie określenia wysokości opłaty za wydanie informacji z Krajowego Rejestru Karnego; DzU nr 151, poz. 1468 ze zm.).
Postępowanie w toku
Na stanowisko nauczyciela nie wolno przyjąć osoby, wobec której trwa postępowanie karne, dyscyplinarne bądź o ubezwłasnowolnienie. Nie ma przy tym znaczenia posiadany przez nią stopień awansu. Toczące się jedno z wymienionych postępowań bezwzględnie wyłącza zatrudnienie jej w charakterze nauczyciela i to nawet jeśli w ostatecznym rozrachunku zostanie ona całkowicie oczyszczona z zarzutów. Chodzi tu o nadanie profesji nauczycielskiej wysokiej rangi moralnej i godności.
Postępowanie karne rozpoczyna się od przedstawienia przez np. prokuratora zarzutów popełnienia przestępstwa (art. 71 § 1 kodeks postępowania cywilnego), a kończy prawomocnym wyrokiem skazującym lub uniewinniającym bądź umorzeniem postępowania (art. 322 i nast., art. 408 i nast. k.p.k.).
Przykład
Pan Adam w czerwcu, lipcu i sierpniu 2012 r. przebywał na wypowiedzeniu w związku z organizacją planu nauczania uniemożliwiającą jego zatrudnienie w pełnym wymiarze czasu pracy (art. 20 ust. 1 pkt 2 KN). W związku z tym stara się o angaż w innych szkołach. W sierpniu 2012 r. uczestniczył w kraksie samochodowej, w której jeden z pasażerów złamał rękę.
W związku z tym pod koniec tego miesiąca zostały mu postawione zarzuty nieumyślnego spowodowania wypadku, w którym inna osoba odniosła obrażenia ciała. Zakładając, że postępowanie zakończy się wyrokiem uniewinniającym, a jego uprawomocnienie nastąpi dopiero w styczniu 2014 r., od sierpnia 2012 r. do stycznia 2014 r. istnieje zakaz zatrudnienia pana Adama jako nauczyciela, mimo że:
- zarzuty dotyczyły przestępstwa nieumyślnego,
- ofiara nie doznała znacznych uszkodzeń,
- pan Adam okazał się w końcu niewinny.
Postępowanie dyscyplinarne wszczyna komisja dyscyplinarna na wniosek rzecznika dyscyplinarnego (art. 80 § 1 KN). Inna szkoła nie może zatrudnić obwinionego jako nauczyciela do momentu uprawomocnienia się orzeczenia komisji o ukaraniu bądź uniewinnieniu.
Jeśli trwa sądowe postępowanie o ubezwłasnowolnienie całkowite lub częściowe nauczyciela czy osoby starającej się o taki angaż, tracą oni szanse odpowiednio na – zatrudnienie i kontynuację kariery w zawodzie (art. 10 ust. 5 pkt 3 w związku z ust. 8 KN).
Postępowanie to stanowi rodzaj sądowej procedury cywilnej mającej na celu zabezpieczenie interesów i opieki nad osobą, która nie jest w stanie sama o to zadbać z powodu różnych dysfunkcji, np. choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego czy innych zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa, narkomanii. Dla takich osób ustanawia się opiekę lub kuratelę (art. 13 i 16 k.c.).
Sprawa o ubezwłasnowolnienie odbywa się przed sądem okręgowym od momentu złożenia wniosku w tej sprawie przez uprawnionego, czyli małżonka osoby dotkniętej dysfunkcją, jej krewnego w linii prostej czy przedstawiciela ustawowego (art. 545 k.p.c.) i kończy się orzeczeniem zarządzającym ubezwłasnowolnienie lub odrzucającym wniosek.
Kwalifikacje zawodowe
Wszyscy kandydaci na stanowisko nauczyciela, niezależnie od stopnia awansu zawodowego, muszą posiadać kwalifikacje wymagane do jego zajmowania (art. 9 KN). Kwalifikacje zawodowe, jakimi mają obowiązek się legitymować nauczyciele, to pojęcie złożone. Składają się na nie:
- wykształcenie – generalnie wyższe z odpowiednim przygotowaniem pedagogicznym bądź ukończenie zakładu kształcenia nauczycieli i podjęcie pracy na stanowisku, do którego te umiejętności wystarczają,
- postawa moralna zainteresowanego,
- spełnianie warunków zdrowotnych niezbędnych do wykonywania zawodu.
Dokładnie kwestie te regulują dwa rozporządzenia:
