Tendencją nowoczesnych regulacji prawnych jest poszerzanie sfery odpowiedzialności władzy publicznej. Możliwość żądania naprawienia szkody za działanie organu władzy publicznej niezgodne z prawem  przewiduje przede wszystkim art. 77 Konstytucji. Stanowi on, że każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej.

Bezprawne akty władzy

Artykuł 417 kodeksu cywilnego z kolei jest przepisem, który nawiązuje do przesłanek określonych w powyższej normie konstytucyjnej. Ustanawia jednocześnie generalną podstawę odpowiedzialności cywilnoprawnej m.in. Skarbu Państwa. Przepis ten wskazuje, że odpowiedzialność Skarbu Państwa może dotyczyć bezprawnych: aktów władzy (imperium), która w rzeczywistości obejmuje działania lub zaniechania państwowych jednostek organizacyjnych nie posiadających osobowości prawnej tzw. stationes fisci (np. Ministerstwo Sportu i Turystyki) lub jego organu (np. minister), funkcjonariuszy, którzy są pracownikami, jak i nie mających takiego statusu. Odpowiedzialność Skarbu Państwa może dotyczyć także aktów gospodarczych (dominium). Podstawą dochodzenia roszczeń w takim przypadku są ogólne zasady prawa cywilnego.

Do pierwszej grupy aktów należą wszystkie działania lub zaniechania niezgodne z prawem, powstałe w związku z wykonywaniem funkcji władczych lub realizacji zadań władzy publicznej. Mogą one dotyczyć także czynności faktycznych (np. szkody poniesione w skutek prowadzenia ćwiczeń wojskowych). Podstawą prawną dochodzenia roszczeń w takim przypadku jest przede wszystkim art. 417 k.c.

Do drugiej grupy należą czynności nie mające władczego charakteru, które zazwyczaj są oparte na zasadzie winy (tj. powstanie odpowiedzialności Skarbu Państwa jest uzależnione od udowodnienia jednostce organizacyjnej lub jego organowi, iż zdarzenie powodujące szkodę wystąpiło z powodu jego winy).

Osoba, która dochodzi roszczeń z tytułu wykonywanej władzy publicznej, musi wskazać, że działanie lub zaniechanie Skarbu Państwa, a więc np. państwowej jednostki organizacyjnej lub jego organu było bezprawne (tj. niezgodne z prawem, ale nie z zasadami współżycia społecznego). Po drugie, musi ona udowodnić, że zachodzi związek przyczynowy między bezprawnym działaniem lub zaniechaniem a zaistniałą szkodą. Może ona przybrać postać majątkową (obejmuje ona wówczas stratę i utracone korzyści) ale także niemajątkową. Dla odpowiedzialności odszkodowawczej nie ma znaczenia bezpośrednia pozycja sprawcy szkody. Co więcej poszkodowany nie ma też obowiązku ustalenia bezpośredniego sprawcy, który wyrządził szkodę. Istotne jest aby bezpośredni sprawca wykonywał akty z zakresu władzy publicznej.

Istnieje także możliwość dochodzenia roszczeń od Skarbu Państwa nawet wtedy, gdy przez zgodne z prawem wykonywanie władzy publicznej wyrządzona została szkoda na osobie. W takim przypadku, poszkodowany może żądać całkowitego lub częściowego jej naprawienia oraz zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę, gdy okoliczności, a zwłaszcza niezdolność poszkodowanego do pracy lub jego ciężkie położenie materialne, wskazują, że wymagają tego względy słuszności.

Od państwa obcego

Prawo międzynarodowe zgodnie z zasadą poszanowania suwerenności państw udziela immunitetu jurysdykcyjnego państwom wobec innych państw. W związku z tym dochodzenie roszczeń od państw obcych jest co do zasady niemożliwe, ponieważ zwyczaj międzynarodowy statuuje zasadę, iż państwa nie mogą być pozywane przed sąd państwa obcego.

W orzecznictwie wskazuje się, że sprawy państwa obcego można podzielić na władczą działalność państwa (acta iure imperia) oraz działalność państwa na płaszczyźnie gospodarczej (acta iura gestionis). Immunitet jurysdykcyjny skutkuje niemożliwością dochodzenia roszczeń wyłącznie w zakresie działalności władczej.

Prawo polskie nie posiada regulacji wskazującej na warunki korzystania z immunitetu jurysdykcyjnego przez państwo obce pozwane przed sąd polski. Dlatego też wskazuje się, że art. 9 polskiej Konstytucji i wskazana tam norma (,,Rzeczpospolita Polska przestrzega wiążącego prawa międzynarodowego") udziela immunitetu jurysdykcyjnego państwom obcym, co powoduje, że roszczeń z tytułu deliktów władzy publicznej można dochodzić wyłącznie w sądzie właściwym, znajdującym się na terytorium państwa, które szkodę wyrządziło.

W orzecznictwie podkreśla się, że wskazany zwyczaj jest źródłem prawa międzynarodowego publicznego, który w związku z art. 9 Konstytucji obowiązuje także w Polsce. W jednym z wyroków (IV CSK  465/09) Sąd Najwyższy stwierdził, iż na obecnym etapie rozwoju prawa międzynarodowego publicznego dochodzenie roszczeń od państwa obcego jest niemożliwe ponieważ państwu takiemu przysługuje immunitet jurysdykcyjny w sprawach o roszczenia z czynów niedozwolonych.

Zdaniem autora

Mateusz Dróżdż, prawnik Gide Loyrette Nouel, wykładowca Uczelni Łazarskiego

Na gruncie prawa międzynarodowego publicznego, a dokładniej zwyczaju międzynarodowego, który jest stosowany bezpośrednio przez polskie sądy, nie istnieje możliwość dochodzenia roszczeń od państwa obcego. Obywatel państwa A. nie ma możliwości dochodzenia roszczeń od państwa B., wytaczając powództwo w państwie A.  Jednak należy zwrócić uwagę, że taka sytuacja może mieć hipotetycznie miejsce w przyszłości, w przypadku gdy zwyczaj międzynarodowy ulegnie zmianie. Środkiem ochrony, który umożliwia dochodzenie roszczeń od państwa za jego delikt, jest prawo wewnętrzne i może mieć to miejsce wyłącznie przed sądem tego państwa.