Zgodnie z art. 5 pkt 4 ustawy z 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn. DzU z 2010 r. nr 220, poz. 1447 ze zm., dalej ustawa o swobodzie) oddział to wyodrębniona i samodzielna organizacyjnie część działalności gospodarczej, wykonywana przez przedsiębiorcę poza jego siedzibą lub głównym miejscem wykonywania działalności, a od 1 stycznia 2012 r. także obywatel polski wykonujący działalność gospodarczą za granicą.

Osobą zagraniczną jest osoba fizyczna niemająca obywatelstwa polskiego, osoba prawna z siedzibą za granicą, a także jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną posiadająca zdolność prawną, z siedzibą za granicą (art. 5 pkt 3 w zw. z art. 5 pkt 2 ustawy o swobodzie).

Ważne definicje

Zgodnie z art. 3 k.p. pracodawcą jest jednostka organizacyjna, choćby nie miała osobowości prawnej, a także osoba fizyczna, jeżeli zatrudniają pracowników. Definicję tę wprowadziła nowelizacja kodeksu z 2 lutego 1996 r. W pierwotnej wersji art. 3kodeksu pracy wskazywał, że zakładem pracy jest jednostka organizacyjna zatrudniająca pracowników, choćby nie posiadała osobowości prawnej. W nowelizacji z 1996 r. ustawodawca jednolicie określił pracodawcę, rezygnując z podziału zatrudniających na zakłady pracy oraz osoby fizyczne.

Nie oznacza to jednak, że pojęcie zakładu pracy całkowicie wyeliminowano. Przepisy prawa pracy niejednokrotnie się do niego odnoszą, gdy chodzi o wskazanie wyodrębnionego mienia pracodawcy rozumianego jako zespół składników majątkowych, gdzie realizowany jest proces pracy. Obecnie „zakład pracy” funkcjonuje w znaczeniu przedmiotowym, natomiast w podmiotowym zastąpiło go pojęcie pracodawcy.

Pojęcie pracodawcy jest używane teraz w dwojakim znaczeniu. Po pierwsze, wskazuje jednostki organizacyjne i osoby fizyczne zatrudniające pracowników (art. 3 k.p.), a po drugie, odnosi się do organów zarządzających tą jednostką lub osób dokonujących czynności prawnych z zakresu prawa pracy na podstawie upoważnienia udzielonego im przez te podmioty (art. 3

1

k.p.).

Wiele jednostek

Definiując pracodawcę, art. 3 k.p. wskazuje też na jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej, co ma szczególne znaczenie dla podmiotowości oddziałów w prawie pracy. Warto przypomnieć, że istnieje tendencja do uznawania za pracodawcę w złożonych strukturach organizacyjnych jednostek wchodzących w jej skład, choćby jednostki te nie miały osobowości prawnej.

Dalsze przepisy

kodeksu pracy

potwierdzają tę koncepcję. Na przykład zgodnie z art. 241

28

§ 1 k.p. układ zakładowy może obejmować więcej niż jednego pracodawcę, jeżeli pracodawcy ci wchodzą w skład tej samej osoby prawnej.

Stąd jeżeli spółka ma oddziały zatrudniające pracowników, to właśnie oddział zazwyczaj uznaje się za pracodawcę, choć to spółka jest osobą prawną. Aby jednostka nieposiadająca osobowości prawnej (w tym oddział przedsiębiorcy zagranicznego) miała status pracodawcy, musi spełniać pewne przesłanki. Chodzi o: wyodrębnienie organizacyjne i finansowe oraz prawo do samodzielnego zatrudniania i zwalniania pracowników.

Odnosząc to do oddziału przedsiębiorcy zagranicznego, cechuje go pewne wyodrębnienie organizacyjne i strukturalno-techniczne, w tym majątkowe.

Odrębny majątek

Prowadzenie przez oddział działalności gospodarczej wymaga, aby miał on zaplecze majątkowe, które cechuje pewien stopień wyodrębnienia, choćby dla celów ewidencyjnych. Nie oznacza to jednak, że oddział może osiągnąć pełną samodzielność majątkową, gdyż jako jednostka organizacyjna bez zdolności prawnej, która nie może być podmiotem praw i obowiązków, nie jest właścicielem składników majątkowych w sensie prawnym. Dzierży je tylko, tj. włada nimi za kogo innego, natomiast właściciel jako podmiot uprawniony do rozporządzania swoim majątkiem (spółka macierzysta) może oddział w każdej chwili pozbawić tego władztwa faktycznego.

Wyodrębnienie finansowe (majątkowe) nie oznacza też, że oddział odpowiada majątkowo za zobowiązania wobec pracowników. Ma to jedynie charakter wewnątrzorganizacyjny i nie wpływa na majątkową odpowiedzialność wobec załogi. W rezultacie ponosi ją spółka macierzysta. Trudno bowiem przyjąć odpowiedzialność majątkową oddziału, skoro ten nie może rozporządzać majątkiem, a władztwa faktycznego wolno go w każdej chwili pozbawić.

Wyznaczanie zadań

Kolejną przesłanką warunkującą przyznanie oddziałowi statusu pracodawcy jest prawo samodzielnego zatrudniania i  zwalniania pracowników. Oddział przedsiębiorcy zagranicznego będzie pracodawcą wtedy, gdy ten ostatni umocuje go do samodzielnego nabywania praw i zaciągania zobowiązań w obszarze prawa pracy. Umocowanie to powinno wynikać ze statutu lub innego aktu regulującego organizację i sposób funkcjonowania przedsiębiorcy zagranicznego. Należy go udzielić oddziałowi jako jednostce organizacyjnej, nie zaś osobie upoważnionej w oddziale do reprezentowania przedsiębiorcy zagranicznego (art. 87 ustawy).

Zupełnie inną kwestią jest to, kto może reprezentować oddział w stosunkach pracowniczych, w tym podpisywać umowy o pracę. Może to być osoba upoważniona w nim do reprezentowania przedsiębiorcy zagranicznego, gdyż obejmuje to umocowanie do dokonywania wszelkich czynności prawnych i faktycznych związanych z jego wewnętrzną organizacją. Chodzi zatem też o czynności kształtujące stosunki oddziału z jego pracownikami, jak również dotyczące wyznaczania zadań poszczególnym osobom. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby w  sprawach pracowniczych oddział przedsiębiorcy zagranicznego reprezentował również prokurent.

Oddział musi mieć pewną samodzielność w zakresie prawa pracy, aby w ogóle wykonywać zadania związane z prowadzeniem działalności gospodarczej. Dotyczy to w szczególności kontaktów z klientami, gdyż z praktycznego punktu widzenia byłoby niecelowe (a niekiedy wręcz niemożliwe) wysyłanie ofert, prowadzenie negocjacji czy zawieranie umów wyłącznie za pośrednictwem centrali, czyli spółki macierzystej (przedsiębiorcy zagranicznego). To, że w oddziale pracują konkretni ludzie, pozwala zaliczyć oddział do zakładu w sensie przedmiotowym.

Autorka jest doktorem nauk prawnych, radcą prawnym, kierownikiem doradztwa prawnopodatkowego we wrocławskim oddziale Rödl und Partner

Przed sądem

Skoro oddział może być pracodawcą, to czy może być stroną w sporach ze stosunków pracy? Od wejścia w życie nowelizacji kodeksu pracy z 1996 r. przestała istnieć zgodność terminologiczna między art. 3 k.p. i 460 § 1 kodeksu postępowania cywilnego. Wyeliminowała ona z prawa pracy pojęcie zakładu pracy używane w aspekcie podmiotowym.

Natomiast art. 460 § 1 k.p.c. (sprzed zmiany) nadal odnosił się do niego w takim ujęciu. Stanowił, że zdolność sądową i procesową ma także zakład, choćby nie posiadał osobowości prawnej, a w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych zdolność tę ma organ rentowy. Dopiero nowelizacja k.p.c. z 2 lipca 2004 r. nadała nowe brzmienie temu przepisowi.

Obecnie art. 460 § 1 k.p.c. stanowi, że zdolność sądową i procesową ma także pracodawca, choćby nie posiadał osobowości prawnej, a w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych zdolność tę ma organ rentowy. Zmiana ta miała charakter redakcyjny, gdyż od dłuższego czasu i literatura, i orzecznictwo utożsamiają termin „zakład pracy” z pojęciem „pracodawca” z art. 3 k.p.