Prowadzenie działalności gospodarczej narażone jest na różnorodne czynniki ryzyka. Ostatnio dużą rolę na rynku odegrały zmiany kursu walut, w tym m.in. znaczne wahania kursu franka szwajcarskiego. Zmiany kursów walutowych, a także stóp procentowych lub notowań giełdowych, w istotny sposób mogą wpłynąć na wynik finansowy jednostki. Z tego powodu coraz większego znaczenia nabierają strategie zabezpieczające, które są w stanie zapobiec ewentualnym stratom jednostki lub zmniejszyć ich dotkliwość, a co za tym idzie, wzrasta znaczenie rachunkowości zabezpieczeń odpowiedzialnej za prawidłową ewidencję i pomiar transakcji zabezpieczających.

Rachunkowość zabezpieczeń pozwala na ujęcie w tym samym okresie sprawozdawczym zmian wartości różnych pozycji lub transakcji wynikających z określonego rodzaju ryzyka, które wzajemnie się znoszą. Dzięki temu ograniczona zostaje zmienność wyniku finansowego ze względu na określony rodzaj ryzyka wynikającego z różnych instrumentów, których zmiany wartości lub wynikające z nich przepływy są odwrotnie skorelowane.

Transakcje zabezpieczające zostały uregulowane w rozporządzeniu ministra finansów z 12 grudnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych (dalej: rozporządzenie). Zgodnie z rozporządzeniem zabezpieczenie to wybór jednego lub większej liczby instrumentów zabezpieczających, których zmiany wartości godziwej kompensują zmiany wartości godziwej zobowiązań lub przepływów pieniężnych związanych z zabezpieczaną pozycją.

Polskie prawo bilansowe przewiduje trzy możliwości wykorzystania instrumentów zabezpieczających (hedgingowych), które są zgodne z przepisami zawartymi w Międzynarodowych Standardach Rachunkowości oraz Międzynarodowych Standardach Sprawozdawczości Finansowej, a mianowicie :

- zabezpieczenie wartości godziwej, czyli ograniczenie zagrożenia wpływu na wynik finansowy zmian wartości godziwej wynikających z określonego ryzyka związanego z wprowadzonymi do ksiąg rachunkowych aktywami lub zobowiązaniami finansowymi lub określoną ich częścią;

- zabezpieczenie przepływów pieniężnych, czyli ograniczenie zagrożenia wpływu na wynik finansowy zmian w przepływach pieniężnych wynikających z określonego ryzyka związanego z wprowadzonymi do ksiąg rachunkowych aktywami i zobowiązaniami uprawdopodobnionymi przyszłymi zobowiązaniami lub planowanymi transakcjami;

- zabezpieczenie udziałów w aktywach netto jednostek zagranicznych dotyczy sytuacji, gdy podmiot jest w posiadaniu udziałów w podmiocie zagranicznym, pod warunkiem że ich działalność nie stanowi integralnej części działalności jednostki.

Najpierw przygotowania

Ustawodawca nałożył na jednostkę obowiązek sporządzenia przed rozpoczęciem transakcji dokumentacji, w której należy przede wszystkim: określić cel i strategię zarządzania ryzykiem, zidentyfikować instrument zabezpieczający oraz pozycję zabezpieczaną przez ten instrument, scharakteryzować ryzyko związane z zabezpieczaną pozycją lub planowaną transakcją, wskazać okres zabezpieczenia oraz opisać wybraną metodę pomiaru efektywności zabezpieczenia zmian wartości godziwej lub przepływów pieniężnych pozycji zabezpieczanej związanych z określonym rodzajem ryzyka.

Instrumentem zabezpieczającym jest instrument pochodny, który spełnia warunki określone w art. 35a ust. 3 ustawy o rachunkowości, czyli:

- przed zawarciem kontraktu ustalono jego cel oraz określono, które aktywa lub pasywa mają zostać za pomocą tego kontraktu zabezpieczone;

- zabezpieczający instrument finansowy będący przedmiotem kontraktu i zabezpieczane za jego pomocą aktywa lub pasywa charakteryzują się podobnymi cechami, a w szczególności wartością nominalną, datą zapadalności, wpływem zmian stopy procentowej albo kursu waluty;

- stopień pewności oczekiwań dotyczących przewidywanych w wyniku kontraktu przepływów środków pieniężnych jest znaczny.

Uwaga! W uzasadnionych przypadkach także aktywa finansowe lub zobowiązania finansowe niebędące instrumentami pochodnymi można uznać za instrumenty zabezpieczające. Ma to miejsce jedynie wtedy, gdy służą one zabezpieczeniu udziałów w aktywach netto jednostki zagranicznej, natomiast ich wartość godziwą można wiarygodnie oszacować.

Są wykluczenia

Pozycją zabezpieczaną może być pojedynczy składnik lub grupa aktywów lub zobowiązań, w tym także uprawdopodobnione przyszłe zobowiązanie lub planowana transakcja, z którymi wiąże się ryzyko zmiany wartości godziwej albo przyszłych przepływów pieniężnych oczekiwanych przez jednostkę, jeżeli spełniają warunki określone w rozporządzeniu. Pozycją zabezpieczaną nie mogą być:

- instrumenty pochodne;

- aktywa finansowe zaliczane do utrzymywanych do terminu wymagalności;

- aktywa wyceniane metodą praw własności;

- uprawdopodobnione przyszłe zobowiązanie do przejęcia innej jednostki w wyniku łączenia się spółek handlowych, z wyjątkiem zabezpieczania ryzyka zmiany kursu walut związanego z tą transakcją.

Polskie przepisy nie zawierają uregulowań w zakresie metody pomiaru efektywności zabezpieczenia. Wskazują one jedynie, że poziom efektywności powinien uwzględniać zmianę wartości pieniądza w czasie. Poziom efektywności uznaje się za wysoki wtedy, gdy w myśl przyjętych założeń przez cały okres zabezpieczenia niemal cała kwota zmian wartości godziwej zabezpieczanej pozycji lub związanych z nią przepływów pieniężnych zostaje skompensowana zmianami wartości godziwej lub przepływów pieniężnych instrumentu zabezpieczającego, a rzeczywiście osiągnięty poziom efektywności zabezpieczenia mieści się w przedziale od 80 proc. do 125 proc.

Ujęcie zmian wartości godziwej instrumentu zabezpieczającego oraz pozycji zabezpieczanej zgodnie z zasadami rachunkowości zabezpieczeń (pozycji zabezpieczanej tylko w przypadku modelu zabezpieczeń wartości godziwej) następuje na każdy dzień bilansowy (okres sprawozdawczy) następujący po dniu ustanowienia zabezpieczenia.

W zależności od rodzaju

Ewidencja transakcji zabezpieczających uzależniona jest od rodzaju zabezpieczenia.

WARIANT 1

W przypadku zabezpieczania wartości godziwej wszelkie zmiany wartości godziwej instrumentu zabezpieczającego i skutki przeszacowania pozycji zabezpieczanej, w części powodowanej przez ryzyko poddane zabezpieczeniu, odnosi się bezpośrednio w przychody lub koszty finansowe.

WARIANT 2

W sytuacji zabezpieczania udziałów w aktywach netto jednostek zagranicznych na kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny odnosi się różnice kursowe powstałe na dzień wyceny udziałów oraz zmiany wartości godziwej instrumentu zabezpieczającego stanowiące efektywne zabezpieczenie ryzyka zmiany kursu walut związanego z zabezpieczaną pozycją, jednak bezwzględna wartość kwoty ujętej na kapitale nie może być wyższa od skumulowanych różnic kursowych z wyceny zabezpieczanych udziałów od dnia rozpoczęcia zabezpieczenia. Gdy instrumentem zabezpieczającym jest pochodny instrument finansowy, część dotycząca nieefektywnego zabezpieczenia ryzyka ujmowana jest w przychodach lub kosztach finansowych bieżącego okresu sprawozdawczego. W innym przypadku kwota ta odnoszona jest również do kapitału (funduszu) z aktualizacji wyceny do dnia zbycia zabezpieczonych udziałów. Na dzień zbycia skutki odnosi się do przychodów lub kosztów finansowych.

WARIANT 3

Najbardziej złożona jest ewidencja ostatniego powiązania zabezpieczającego, czyli zabezpieczenie przepływów pieniężnych. W czasie trwania zabezpieczenia zmiany wartości godziwej instrumentu zabezpieczającego stanowiące zabezpieczenie efektywne ujmuje się na kapitale (funduszu) z aktualizacji wyceny, jednak bezwzględna wartość kwoty ujętej na kapitale nie może być wyższa od wartości godziwej zmian przyszłych przepływów pieniężnych związanych z zabezpieczaną pozycją, skumulowanych od dnia rozpoczęcia zabezpieczenia. Ujęcie nieefektywnej części zabezpieczenia uzależnione jest od rodzaju instrumentu zabezpieczającego:

- w przypadku pochodnego instrumentu finansowego skutki przeszacowania zalicza się do przychodów lub kosztów finansowych okresu sprawozdawczego,

- natomiast gdy został on zakwalifikowany do aktywów finansowych przeznaczonych do sprzedaży, to skutki zmiany wartości odnosi się do kapitału (fundusz) z aktualizacji wyceny.

W dniu ostatecznego rozliczenia transakcji zabezpieczającej następuje rozliczenie kwot ujętych wcześniej na kapitale (funduszu) z aktualizacji wyceny. Gdy przedmiot zabezpieczenia powoduje powstanie przychodów lub kosztów finansowych, to kwoty z kapitału odnosi się również bezpośrednio do wyniku finansowego. Z kolei gdy pozycja zabezpieczana skutkuje powstaniem nowych składników aktywów lub zobowiązań, to na dzień wprowadzenia ich do ksiąg rachunkowych zmiany wartości godziwej instrumentu zabezpieczającego ujęte do tej pory na kapitale zostają uwzględnione w wartości początkowej tych aktywów lub zobowiązań.

Wdrożenie rachunkowości zabezpieczeń to skomplikowany proces nakładający na jednostkę obowiązek sporządzenia odpowiedniej dokumentacji, gromadzenia dokładnych danych oraz wybrania metody, która wprost przez ustawodawcę nie została wskazana. I choć nie jest ona dla jednostek obligatoryjna, to warto ją wprowadzić, gdyż pozwala na wyeliminowanie wpływu zabezpieczanego ryzyka na wynik finansowy.

PRZYKŁAD

Spółka zaciągnęła w banku kredyt w euro (instrument zabezpieczający). Kredyt będzie spłacany w dwóch ratach. Harmonogram rat oraz ich kwoty są tożsame z harmonogramem i kwotami planowanych przepływów pieniężnych z tytułu transakcji sprzedaży (instrument zabezpieczany). Raty będą spłacane w dwóch równych częściach po 1 mln euro: 31 grudnia 2014 r. i 31 grudnia 2015 r. Powiązanie zabezpieczające zostaje ustanowione z chwilą zaciągnięcia pełnej kwoty kredytu (2 mln euro), tj. na dzień 30 czerwca 2013 r.

Ewidencja księgowa w 2013 r.

1. Wpływ kredytu: 2 mln euro 30 czerwca 2013 r. po kursie 3,5

Wn „Środki pieniężne" 7 000 000 zł

Ma „Zobowiązanie finansowe" 7 000 000 zł

2. Wycena kredytu na dzień 31 grudnia 2013 r. po kursie 4,5. Pomiar efektywności relacji zabezpieczenia liczony ex post wynosi 100 proc.

Wn „Kapitał z aktualizacji wyceny" 2 000 000 zł

Ma „Zobowiązanie finansowe" 2 000 000 zł

>OCENA EFEKTYWNOŚCI ZABEZPIECZENIA EX POST

Ewidencja księgowa w 2014 r.:

31 grudnia 2014 r. miały miejsce następujące zdarzenia gospodarcze:

a) spłata raty kredytu w wysokości 1 mln euro po kursie faktycznie zastosowanym 3,8,

b) otrzymanie zapłaty za FV sprzedaży na 1 mln euro po kursie 3,85,

c) wycena kredytu 1 mln euro na dzień 31 grudnia 2014 r. po kursie 4,0.

Na dzień 31 grudnia 2014 r. wartość godziwa instrumentu zabezpieczającego wyniosła 800 tys. zł (wartość A), co stanowi różnicę zapłaconej raty po kursie 3,8 oraz planowanej zapłaty drugiej raty po kursie z dnia bilansowego (4,0) do kursu na dzień ustanowienia powiązania zabezpieczającego (3,5):

(3,8–3,5) x 1 000 000 + (4,0-3,5) x 1 000 000 = 800 000 zł.

Na dzień 31 grudnia 2014 r. wartość godziwa pozycji zabezpieczanej wyniosła 850 tys. zł (wartość B), co stanowi różnicę zapłaty FV sprzedaży po kursie 3,85 oraz planowanej drugiej FV na pokrycie drugiej raty kredytu po kursie z dnia bilansowego (4,0) do kursu na dzień ustanowienia powiązania zabezpieczającego (3,5):

(3,85-3,5) x 1 000 000 + (4,0-3,5) x 1 000 000 = 850 000 zł.

Współczynnik efektywności zabezpieczenia ex post (A/B) wynosi 94,1 proc., co oznacza, że instrument zabezpieczający jest efektywny. Część efektywna instrumentu zabezpieczającego na dzień 31 grudnia 2014 r. zmniejszyła się z 2 mln zł do 800 tys. zł (wartość A).

3. Rozliczenie transakcji zabezpieczającej:

Ma „Kapitał z aktualizacji wyceny" 1 500 000 zł –[część efektywna zabezpieczenia – skumulowana zmiana (wycena pozostałej części kredytu w wysokości 1 mln euro po kursie z 31 grudnia 2014 r. w wysokości 4,0) -> 500 tys. zł)]: (4,0-3,5) x 1 000 000 = 500 000 zł.

Wn „Przychody ze sprzedaży" 300 000 zł [odniesienie części efektywnej zrealizowanych przepływów na przychody ze sprzedaży (1 mln euro wg kursu 3,8 porównanego do kursu historycznego 3,5)]

Wn „Zobowiązanie finansowe" 1 200 000 zł

[zmiana wartości godziwej instrumentu zabezpieczającego]

3a). Spłata kredytu po kursie historycznym:

Wn „Zobowiąnia finansowe" 3 500 000 zł

Ma „Środki pieniężne" 3 500 000 zł

—Bartosz Sowiński jest biegłym rewidentem, menedżerem w dziale audytu w Rödl & Partner w Poznaniu —Halina Geremek jest aplikantem na biegłego rewidenta i kierownikiem projektu w dziale audytu w Rödl & Partner w Poznaniu