Zarówno udziały spółek z o.o., jak i akcje spółek akcyjnych (imienne i na okaziciela) są zbywalne – mogą być przedmiotem obrotu. Właściciele udziałów lub akcji (wspólnicy, akcjonariusze) mogą je sprzedawać innym, dotychczasowym wspólnikom (akcjonariuszom), osobom trzecim (nowym wspólnikom, akcjonariuszom) lub – w pewnych okolicznościach – samej spółce kapitałowej. W wyniku przeprowadzenia ww. operacji gospodarczej wartość kapitału zakładowego w spółce kapitałowej nie ulega z reguły zmianie. Wyjątkiem jest sprzedaż udziałów/akcji spółce kapitałowej w celu ich umorzenia w drodze obniżenia kapitału zakładowego.
Zgodnie z art. 180 kodeksu spółek handlowych (k.s.h.), sprzedaż udziału (także jego części lub ułamkowej części) powinno nastąpić w formie pisemnej, z podpisami notarialnie poświadczonymi. W przypadku spółki z o.o., której umowa została zawarta przy wykorzystaniu wzorca umowy, sprzedaż przez wspólnika udziałów jest możliwa również przy wykorzystaniu wzorca udostępnionego w systemie teleinformatycznym. Oświadczenia sprzedawcy i kupującego opatruje się kwalifikowanym podpisem elektronicznym (względnie podpisem potwierdzonym profilem zaufanym ePUAP). Jeżeli według umowy spółki z o.o. wspólnik może mieć tylko jeden udział, umowa taka może dopuścić zbycie części udziału. Zbycie udziału (jego części lub ułamkowej części udziału) umowa spółki może uzależnić od zgody spółki lub ograniczyć w inny sposób. Zgody udziela zarząd w formie pisemnej. Gdy zgody odmówiono, sąd rejestrowy może pozwolić na zbycie, jeżeli istnieją ważne powody. Spółka może w terminie wyznaczonym przez sąd rejestrowy przedstawić wtedy innego nabywcę. W razie braku porozumienia cenę nabycia i termin jej zapłaty ustala sąd rejestrowy na wniosek wspólnika lub spółki, po zasięgnięciu, w miarę potrzeby, opinii biegłego. Jeżeli wskazana przez spółkę osoba nie uregulowała ceny nabycia w wyznaczonym terminie, wspólnik może rozporządzać swobodnie swoim udziałem (jego częścią lub ułamkową częścią udziału), chyba że nie przyjął oferowanej zapłaty. Jeżeli w drodze egzekucji ma nastąpić sprzedaż udziału (części udziału lub ułamkowej części udziału), którego zbycie umowa spółki uzależnia od zgody spółki lub w inny sposób ogranicza, spółka ma prawo przedstawić osobę, która nabędzie udział (część udziału lub ułamkową część udziału) za cenę, jaką określi sąd rejestrowy po zasięgnięciu, w miarę potrzeby, opinii biegłego. Jeżeli w terminie dwóch tygodni od dnia zawiadomienia spółki przez sąd rejestrowy o zarządzeniu sprzedaży nie wystąpi ona z wnioskiem o przeprowadzenie wyceny udziału (części udziału lub ułamkowej części udziału) albo jeżeli w terminie dwóch tygodni od dnia zawiadomienia spółki o ustaleniu ceny nabycia osoba wskazana przez spółkę nie wpłaci komornikowi sądowemu ustalonej ceny, udziały (części udziału lub ułamkowe części udziału) będą sprzedane w trybie przewidzianym w przepisach egzekucyjnych.
Uwaga! W przypadku zbycia udziału (jego części lub ułamkowej części udziału) nabywca odpowiada wobec spółki solidarnie ze zbywcą za niespełnione świadczenia należne spółce ze sprzedanego udziału (części udziału lub ułamkowej części udziału).
Przejście udziału (jego części lub ułamkowej części udziału) na inną osobę wymaga od zainteresowanych zawiadomienia spółki w drodze okazania dowodu przejścia. Przejście udziału (jego części lub ułamkowej części udziału) jest skuteczne wobec spółki od chwili, gdy spółka otrzyma od jednego z zainteresowanych zawiadomienie o tym wraz z dowodem potwierdzającym tę czynność.
Spółka akcyjna
Statut spółki akcyjnej może uzależnić rozporządzenie akcjami imiennymi (ich częścią ułamkową) od zgody spółki. Gdy statut uzależnia przeniesienie akcji (ich części ułamkowej) od zgody spółki akcyjnej, zgody udziela zarząd w formie pisemnej pod rygorem nieważności (o ile statut nie stanowi inaczej). Jeżeli spółka odmawia zgody na przeniesienie akcji (ich części ułamkowej), powinna wskazać innego nabywcę (termin do wskazania nabywcy, cenę lub sposób jej określenia oraz termin zapłaty określa statut). W przypadku braku tych postanowień, akcja imienna (jej część ułamkowa) może być zbyta bez ograniczenia. Termin do wskazania nabywcy nie może być dłuższy niż dwa miesiące od dnia zgłoszenia spółce zamiaru przeniesienia akcji (jej części ułamkowej). Sprzedaż akcji (jej części ułamkowej) w postępowaniu egzekucyjnym nie wymaga zgody spółki akcyjnej (art. 337 k.s.h.). Przepisy dopuszczają umowę ograniczającą na określony czas rozporządzanie akcją (jej częścią ułamkową). Ograniczenie rozporządzania nie może być jednak ustanowione na okres dłuższy niż pięć lat od dnia zawarcia takiej umowy. Dopuszczalne są również umowy ustanawiające prawo pierwokupu lub inne prawo pierwszeństwa nabycia akcji (jej części ułamkowej). Ograniczenia rozporządzania, wynikające z takich umów, nie mogą trwać dłużej niż 10 lat od dnia zawarcia umowy.
Pisemne oświadczenie
Przeniesienie akcji imiennej następuje w drodze pisemnego oświadczenia (na samym dokumencie akcji lub w osobnym dokumencie) oraz wymaga przeniesienia posiadania akcji. Przy sprzedaży akcji imiennych przez określonego akcjonariusza spółki akcyjnej na rzecz dotychczasowych lub nowych akcjonariuszy (osób trzecich), na wniosek osób uprawnionych (tj. nabywców tego typu akcji), zarząd dokonuje w księdze akcyjnej – po przedłożeniu spółce przez nabywców dokumentów uzasadniających dokonanie wpisu – wpisu o przeniesieniu akcji imiennej na inne osoby (nabywców) wraz z datą wpisu (jest to o tyle istotne dla nabywcy, że wobec spółki akcyjnej za akcjonariusza uważa się tylko tę osobę, która jest wpisana do księgi akcyjnej lub jest posiadaczem akcji na okaziciela). Ponadto, przed dokonaniem zmian w księdze akcyjnej zarząd powinien powiadomić o swoim zamiarze osoby zainteresowane (tj. osoby, których uprawnienia wpisane w księdze akcyjnej mają zostać wykreślone), wyznaczając im co najmniej dwutygodniowy termin dla zgłoszenia pisemnego sprzeciwu, powodującego wstrzymanie zmiany wpisu (art. 341 § 1–5 oraz art. 343 § 1 k.s.h.). Przedmiotem obrotu mogą być też akcje na okaziciela. Przeniesienie praw z nich wymaga ich wydania (art. 921
12
k.c.).
Ewidencja
Rozporządzenie udziałem lub akcją przed wpisem spółki kapitałowej do rejestru przedsiębiorców KRS albo przed zarejestrowaniem podwyższenia kapitału zakładowego jest nieważne (art. 16 k.s.h.).
Sprzedaż walorów właścicielskich (udziałów, akcji) przez wspólnika (akcjonariusza) spółki kapitałowej wymaga od spółki – w zależności od tego, na czyją rzecz te udziały/akcje są zbywane – dokonania następujących księgowań:
1. Sprzedaż udziałów (akcji) na rzecz dotychczasowego (innego) lub nowego wspólnika (akcjonariusza)
Wn „Kapitał podstawowy" (kapitał zakładowy – wspólnik/akcjonariusz zbywający udziały/akcje)
Ma „Kapitał podstawowy" (kapitał zakładowy – wspólnik/akcjonariusz kupujący udziały/akcje)
2. Sprzedaż udziałów (akcji) na rzecz spółki kapitałowej emitującej te walory właścicielskie
Wn „Krótkoterminowe aktywa finansowe"
Ma „Pozostałe rozrachunki" (rozrachunki ze wspólnikami/akcjonariuszami zbywającymi udziały/akcje)
3. Zapłata na rzecz wspólnika/akcjonariusza w związku z zakupem od niego przez spółkę własnych udziałów/akcji)
Wn „Pozostałe rozrachunki" (rozrachunki ze wspólnikami/akcjonariuszami zbywającymi udziały/akcje)
Ma „Kasa" lub „Rachunki bankowe"
Z kolei, wspólnik (akcjonariusz) zbywający swoje udziały (akcje) powinien ująć to zdarzenie gospodarcze w ewidencji księgowej:
1. Wyksięgowanie udziałów (akcji) w wartości nominalnej z ewidencji bilansowej (w dacie sprzedaży udziałów/akcji)
Wn „Koszty finansowe"
Ma „Długoterminowe aktywa finansowe" (udziały, akcje)
2. Należna zapłata za sprzedane udziały/akcje
Wn „Pozostałe rozrachunki" (rozrachunki z innym wspólnikiem, osobą trzecią lub ze spółką kapitałową)
Ma „Przychody finansowe"
3. Otrzymanie zapłaty
Wn „Kasa" lub „Rachunki bankowe"
Ma „Pozostałe rozrachunki" (rozrachunki z innym wspólnikiem, osobą trzecią lub ze spółką kapitałową)
Aktualna księga udziałów
Zarząd spółki z o.o. ma obowiązek prowadzić księgę udziałów, do której należy wpisywać nazwisko i imię lub firmę (nazwę) i siedzibę każdego wspólnika, adres, liczbę i wartość nominalną jego udziałów, a także wszelkie zmiany dotyczące osób wspólników i przysługujących im udziałów. Po każdym wpisaniu zmiany, zarząd spółki z o.o. składa sądowi rejestrowemu podpisaną przez wszystkich członków zarządu nową listę wspólników, z wymienieniem liczby i wartości nominalnej udziałów każdego z nich. Jeżeli zmiana wspólników następuje na podstawie umowy spółki z o.o. zawartej przy wykorzystaniu wzorca umowy lub jest skutkiem uchwały podjętej przy wykorzystaniu wzorca uchwały udostępnionego w systemie teleinformatycznym, lista wspólników powinna być sporządzona przy wykorzystaniu wzorca udostępnionego w systemie teleinformatycznym i opatrzona kwalifikowanym podpisem elektronicznym (względnie podpisem potwierdzonym profilem zaufanym ePUAP) (art. 188 k.s.h.). Ponadto, w razie zmiany – wskutek zbycia przez wspólnika spółki z o.o. posiadanych w tej spółce udziałów – grona wspólników posiadających samodzielnie lub łącznie z innymi co najmniej 10 proc. kapitału zakładowego oraz ilości posiadanych przez tych wspólników udziałów i łącznej ich wysokości (art. 38 pkt 8 lit.c ustawy o KRS), zaistnieje obowiązek dokonania stosownego wpisu (o zmianach) w rejestrze przedsiębiorców KRS.
