Jeżeli pozbawienie wolności, o którym mowa w § 2, dotyczy osoby nieporadnej ze względu na jej wiek, stan psychiczny lub fizyczny, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12 (§ 2a); jeżeli pozbawienie wolności, o którym mowa w § 1–2a, łączyło się ze szczególnym udręczeniem, sprawca podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat trzech (§ 3).

Jak wyłożono w judykaturze, przedmiotem ochrony z art. 189 k.k. jest wolność człowieka w znaczeniu fizycznym, tj. możliwość swobodnego, zgodnego z wolą jednostki przemieszczania się i potencjalna hipotetyczna wola zmiany miejsca przebywania. Pozbawienie wolności jest przestępstwem materialnym, którego skutkiem jest dłuższe lub chociażby krótkotrwałe pozbawienie człowieka wolności wbrew jego woli, wyrażonej wyraźnie lub choćby dorozumianej czy potencjalnej (np. uwięzienie osoby śpiącej, nieprzytomnej). Nie wypełnia znamion przestępstwa pozbawienie człowieka swobody przemieszczania się, które nastąpiło za jego niczym niewymuszoną decyzją woli (wyrok SN z 5 grudnia 2018 r., sygn. akt V KK 508/17, z odwołaniem się do wcześniejszego orzecznictwa w uzasadnieniu, orzecznictwo SN dostępne na www.sn.pl poza wyraźnie wskazanymi źródłami). Istota przestępstwa z art. 189 § 1 k.k. sprowadza się do pozbawienia pokrzywdzonego, wbrew jego woli, możliwości swobodnego poruszania się (postanowienie SN z 13 stycznia 2010 r., sygn. akt V KK 228/09, OSNwSK 2010/1/39, LEX nr 843981). Z kolei stosowanie przez sprawcę przemocy po uprzednim pozbawieniu wolności pokrzywdzonego może i powinno być ocenione zarówno z punktu widzenia celu, z jakim sprawca działa (zmuszanie), jak i przy charakteryzowaniu warunków pozbawienia wolności, które in concreto ze względu na nasilenie owej przemocy świadczyć mogą o połączeniu pozbawienia wolności ze szczególnym udręczeniem ofiary (postanowienie SN z 5 kwietnia 2007 r., sygn. akt V KK 233/06, LEX nr 260687). O uznaniu, że doszło do szczególnego udręczenia ofiary przestępstwa kwalifikowanego z art. 189 § 2 k.k., nie przesądza będący jego następstwem stopień rozstroju zdrowia pokrzywdzonego, lecz decyduje ocena sposobu działania podjętego wobec określonej osoby, w konkretnych okolicznościach faktycznych, polegającego na zadaniu pokrzywdzonemu wykraczających ponad miarę wynikającą z samego faktu pozbawienia wolności dodatkowych cierpień fizycznych lub moralnych. O szczególnym udręczeniu ofiary przestępstwa określonego w art. 189 § 2 k.k. świadczyć może samo tylko bicie osoby pozbawionej wolności, choćby jego wynikiem nie były obrażenia ciała, jeżeli sposób takiego działania powodował dla ofiary, niezwiązane tylko z wypełnieniem znamienia pozbawienia wolności, cierpienia. Tym bardziej różnorodność rozciągniętych w czasie lub wprawdzie krótkotrwałych, ale o nasilonym stopniu intensywności działań skierowanych na zadanie pokrzywdzonemu nie tylko dolegliwości fizycznych, lecz również cierpień moralnych przemawia za przyjęciem kwalifikowanej postaci pozbawienia wolności. Wypełnienie dyspozycji art. 189 § 2 k.k. w ogóle nie musi nastąpić poprzez spowodowanie u pokrzywdzonego jakichkolwiek obrażeń ciała. Szczególne udręczenie może wynikać z wszelkich zachowań i okoliczności, mających także związek z miejscem lub warunkami pozbawienia wolności, czy wreszcie z właściwościami samej osoby pokrzywdzonej, jeżeli wiążą się one ze sprawieniem bólu, cierpienia, powodują znękanie lub zgnębienie ofiary w przekraczającym miarę „zwykłego" pozbawienia wolności (szczególnym) zakresie. Ocena tego, czy pokrzywdzony pozbawieniem wolności doznał szczególnego udręczenia, musi być poprzedzona analizą całokształtu obiektywnie zaistniałych okoliczności (postanowienie SN z 11 czerwca 2002 r., sygn. akt II KKN 258/00, OSNKW 2002/9-10/70, LEX nr 54958, na temat szczególnego udręczenia pokrzywdzonego pozbawionego wolności zob. też postanowienie SN z 9 lutego 2011 r., sygn. akt V KK 288/10, LEX nr 783117, postanowienie SN z 20 maja 2020 r., sygn. akt V KK 671/19).

W orzecznictwie zauważono też, że każde bicie, zwłaszcza gdy nie jest to czynność jednorazowa, musi wiązać się z ograniczeniem swobody poruszania się osoby pokrzywdzonej. Bez spełnienia tego warunku osoba ta po prostu oddaliłaby się, nie pozwalając na zadanie jej uderzeń. Dodano przy tym, iż pozbawienie wolności w rozumieniu art. 189 k.k. zawsze musi być popełnione umyślnie. Co więcej, umyślność ta musi być ukierunkowana właśnie na celowe pozbawienie pokrzywdzonego możliwości zmiany miejsca pobytu, na ogół nie wyczerpuje zaś znamion tego występku sytuacja, w której ta niemożność jest skutkiem ubocznym innych działań podejmowanych wobec ofiary przez sprawcę (wyrok SN z 20 kwietnia 2012 r., sygn. akt III KK 320/11, LEX nr 1163204).

Przy czym stwierdzono, że nie każde, zwłaszcza krótkotrwałe pozbawienie wolności w sytuacji, gdy jest środkiem do osiągnięcia innych przestępczych celów, będzie wyczerpywało znamiona przestępstwa z art. 189 § 1 k.k., dla prawnej oceny zaś zaistniałego zdarzenia istotna jest przede wszystkim analiza samodzielnych skutków wywołanych owym pozbawieniem wolności (wyrok SN z 17 stycznia 2014 r., sygn. akt IV KK 309/13).

Dokonując rozróżnienia omawianej regulacji i unormowania z art. 252 § 1 k.k. (wzięcie zakładnika), podniesiono, że czyn określony w art. 252 § 1 k.k, podobnie jak przestępstwo stypizowane w art. 189 k.k., obejmuje pozbawienie człowieka wolności; w odniesieniu do obu przestępstw pozbawienie wolności człowieka jest czynnością sprawczą, różnica zaś między dyspozycjami obu tych przepisów sprowadza się do określenia celu, do którego sprawca zmierza. Celem sprawcy przestępstwa określonego w art. 252 k.k. jest „zmuszenie" do określonego zachowania się wskazanych w tym przepisie podmiotów, a dla bytu przestępstwa określonego w art. 189 k.k. cel ten jest obojętny. Bezprawne pozbawienie wolności w innym celu niż wskazany w dyspozycji art. 252 § 1 k.k. stanowi przestępstwo określone w art. 189 k.k. (wyrok SN z 11 grudnia 2006 r., sygn. akt II KK 192/06, OSNwSK 2006/1/2399, LEX nr 295591, zob. też postanowienie SN z 27 stycznia 2016 r., sygn. akt V KK 252/15).

Interesujące uwagi zostały również poczynione w zakresie internowania. Oceniono, że przepisy obejmujące ograniczenie bądź pozbawienie człowieka jego podstawowego prawa, jakim jest prawo do wolności, muszą być interpretowane tak ściśle, jak tylko jest to możliwe. W żadnym przypadku nie jest możliwe uznanie, iż decyzja o internowaniu, w której powołano konkretny – nieistniejący – akt prawa powszechnie obowiązującego, ulega konwalidacji z samego tylko faktu wprowadzenia do obrotu prawnego innego aktu prawnego przewidującego możliwość zastosowania wobec obywatela represji o takim samym charakterze. W sytuacji podejmowania decyzji o pozbawieniu innych osób wolności należy dochować szczególnej staranności w ocenie tego, czy zostały spełnione wszystkie prawne warunki wydania stosownych decyzji, w szczególności tego, czy obowiązuje akt prawny stanowiący ich podstawę prawną (wyrok SN z 16 kwietnia 2021 r., sygn. akt V KK 366/20, z powołaniem się na wyrok SN z 2 lutego 2016 r., sygn. akt V KK 402/14). W ostatnim z przywołanych rozstrzygnięć rozważano sytuację błędu co do bezprawności i ewentualnej możliwości przyjęcia po stronie oskarżonego działania w warunkach nieświadomości bezprawności, a w efekcie możliwości uznania błędu za usprawiedliwiony, a tym samym za taki, który wyłączyłby winę oskarżonego. Sąd Najwyższy zauważył w tej sprawie, że czyny przypisane oskarżonemu miały charakter bezprawny, a samo przekonanie o ich legalności nie stanowi jeszcze per se okoliczności wyłączającej winę. Błąd sprawcy musi być błędem usprawiedliwionym, zatem takim, którego nie można było obiektywnie uniknąć. Jak wyżej wskazano, w sytuacji podejmowania decyzji o pozbawieniu innych osób wolności należy dochować szczególnej staranności w ocenie tego, czy zostały spełnione wszystkie prawne warunki wydania stosownych decyzji, a w szczególności, czy obowiązuje akt prawny stanowiący ich podstawę prawną (wyrok SN z 2 lutego 2016 r., sygn. akt V KK 402/14).