Arkadiusz Turczyn: Bezprawne pozbawienie człowieka wolności w orzecznictwie sądów

Jeżeli pozbawienie wolności, o którym mowa w § 2, dotyczy osoby nieporadnej ze względu na jej wiek, stan psychiczny lub fizyczny, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12 (§ 2a); jeżeli pozbawienie wolności, o którym mowa w § 1–2a, łączyło się ze szczególnym udręczeniem, sprawca podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat trzech (§ 3).

Jak wyłożono w judykaturze, przedmiotem ochrony z art. 189 k.k. jest wolność człowieka w znaczeniu fizycznym, tj. możliwość swobodnego, zgodnego z wolą jednostki przemieszczania się i potencjalna hipotetyczna wola zmiany miejsca przebywania. Pozbawienie wolności jest przestępstwem materialnym, którego skutkiem jest dłuższe lub chociażby krótkotrwałe pozbawienie człowieka wolności wbrew jego woli, wyrażonej wyraźnie lub choćby dorozumianej czy potencjalnej (np. uwięzienie osoby śpiącej, nieprzytomnej). Nie wypełnia znamion przestępstwa pozbawienie człowieka swobody przemieszczania się, które nastąpiło za jego niczym niewymuszoną decyzją woli (wyrok SN z 5 grudnia 2018 r., sygn. akt V KK 508/17, z odwołaniem się do wcześniejszego orzecznictwa w uzasadnieniu, orzecznictwo SN dostępne na www.sn.pl poza wyraźnie wskazanymi źródłami). Istota przestępstwa z art. 189 § 1 k.k. sprowadza się do pozbawienia pokrzywdzonego, wbrew jego woli, możliwości swobodnego poruszania się (postanowienie SN z 13 stycznia 2010 r., sygn. akt V KK 228/09, OSNwSK 2010/1/39, LEX nr 843981). Z kolei stosowanie przez sprawcę przemocy po uprzednim pozbawieniu wolności pokrzywdzonego może i powinno być ocenione zarówno z punktu widzenia celu, z jakim sprawca działa (zmuszanie), jak i przy charakteryzowaniu warunków pozbawienia wolności, które in concreto ze względu na nasilenie owej przemocy świadczyć mogą o połączeniu pozbawienia wolności ze szczególnym udręczeniem ofiary (postanowienie SN z 5 kwietnia 2007 r., sygn. akt V KK 233/06, LEX nr 260687). O uznaniu, że doszło do szczególnego udręczenia ofiary przestępstwa kwalifikowanego z art. 189 § 2 k.k., nie przesądza będący jego następstwem stopień rozstroju zdrowia pokrzywdzonego, lecz decyduje ocena sposobu działania podjętego wobec określonej osoby, w konkretnych okolicznościach faktycznych, polegającego na zadaniu pokrzywdzonemu wykraczających ponad miarę wynikającą z samego faktu pozbawienia wolności dodatkowych cierpień fizycznych lub moralnych. O szczególnym udręczeniu ofiary przestępstwa określonego w art. 189 § 2 k.k. świadczyć może samo tylko bicie osoby pozbawionej wolności, choćby jego wynikiem nie były obrażenia ciała, jeżeli sposób takiego działania powodował dla ofiary, niezwiązane tylko z wypełnieniem znamienia pozbawienia wolności, cierpienia. Tym bardziej różnorodność rozciągniętych w czasie lub wprawdzie krótkotrwałych, ale o nasilonym stopniu intensywności działań skierowanych na zadanie pokrzywdzonemu nie tylko dolegliwości fizycznych, lecz również cierpień moralnych przemawia za przyjęciem kwalifikowanej postaci pozbawienia wolności. Wypełnienie dyspozycji art. 189 § 2 k.k. w ogóle nie musi nastąpić poprzez spowodowanie u pokrzywdzonego jakichkolwiek obrażeń ciała. Szczególne udręczenie może wynikać z wszelkich zachowań i okoliczności, mających także związek z miejscem lub warunkami pozbawienia wolności, czy wreszcie z właściwościami samej osoby pokrzywdzonej, jeżeli wiążą się one ze sprawieniem bólu, cierpienia, powodują znękanie lub zgnębienie ofiary w przekraczającym miarę „zwykłego" pozbawienia wolności (szczególnym) zakresie. Ocena tego, czy pokrzywdzony pozbawieniem wolności doznał szczególnego udręczenia, musi być poprzedzona analizą całokształtu obiektywnie zaistniałych okoliczności (postanowienie SN z 11 czerwca 2002 r., sygn. akt II KKN 258/00, OSNKW 2002/9-10/70, LEX nr 54958, na temat szczególnego udręczenia pokrzywdzonego pozbawionego wolności zob. też postanowienie SN z 9 lutego 2011 r., sygn. akt V KK 288/10, LEX nr 783117, postanowienie SN z 20 maja 2020 r., sygn. akt V KK 671/19).