W wyroku z 14 listopada 2024 r. w sprawie C 197-23 Trybunał w Luksemburgu za niezgodne z prawem Unii uznał przepisy prawa krajowego, takie jak polski art. 55 § 4 ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych, które uniemożliwiają sądowi odwoławczemu skontrolowanie, czy ponowny przydział sprawy składowi sądu pierwszej instancji nie nastąpił z naruszeniem przepisów krajowych w tym przedmiocie.
To niezwykle ważny głos w kształtowaniu się polskich standardów prawa do ustawowego sądu. Szczególnie zważywszy na stanowisko prokuratora, który przed Trybunałem Sprawiedliwości Unii Europejskiej próbował kwestię wyznaczenia składu sądu bagatelizować jako rzecz wewnętrzną i administracyjną. Trybunał podkreślił, że niezawisłość sędziowska rozciąga się także na sferę wewnątrzsądową, a sędziowie nie powinni być poddawani jakimkolwiek naciskom także w tym obszarze.
Czytaj więcej
Częściowy paraliż pracy sądów i pogłębienie chaosu – to obawy prawników komentujących ujawnione właśnie plany reformy statusu tzw. neosędziów. "Rzeczpospolita" zebrała opinie przedstawicieli świata prawniczego o projektach, które ma na biurku Adam Bodnar.
Stanowisko Trybunału nakazuje zrewidowanie obowiązujących przepisów, które nie tylko uniemożliwiają kontrolę zasad przydziału spraw, ale i arbitralnie dają możliwość odstępstwa od zasady niezmienności składu. Zasada niezmienności składu sądu ma gwarancyjne znaczenie dla prawa obywateli do rzetelnego procesu. Tylko w nadzwyczajnych sytuacjach powinno dochodzić do zmiany składu sądu.
Gwarancyjne znaczenie prawa do ustawowego sądu
Prawo do ustawowego sądu ma fundamentalne znaczenie dla urzeczywistnienia gwarancji sądu bezstronnego i niezależnego. Słusznie uznał Trybunał, że nieskuteczne są jakiekolwiek ograniczenia, które wiązałyby sąd drugiej instancji uniemożliwiający kontrolę zasad przydziału spraw. Kwestia prawidłowej obsady sądu ma bowiem wpływ na ważność postępowania sądowego.
Prawo podstawowe do rzetelnego procesu sądowego, a w szczególności charakteryzujące to prawo podstawowe gwarancje dostępu do niezawisłego i bezstronnego sądu ustanowionego uprzednio na mocy ustawy, oznaczają między innymi, że każdy sąd jest zobowiązany zbadać, czy ze względu na swój skład jest właściwy, jeżeli pojawia się w tym względzie poważna wątpliwość, przy czym badanie to jest nieodzowne w kontekście zaufania, jakie sądy w społeczeństwie demokratycznym powinny wzbudzać u jednostki [zob. podobnie wyrok z 26 marca 2020 r. (Szczególna procedura kontroli orzeczenia) Simpson/Rada i HG/Komisja, C 542/18 RX-II i C 543/18 RX-II, EU:C:2020:232, pkt 57].
Zasada niezmienności składu sądu
Podstawową i fundamentalną zasadą jest i powinna być zasada niezmienności składu sądu. Tylko w nadzwyczajnych sytuacjach powinno dochodzić do zmiany. Trybunał wywiódł bowiem, że art. 19 ust. 1 akapit drugi traktatu o Unii Europejskiej nakłada na wszystkie państwa członkowskie obowiązek ustanowienia środków niezbędnych do zapewnienia, w dziedzinach objętych prawem Unii, skutecznej ochrony prawnej w rozumieniu w szczególności art. 47 Karty praw podstawowych, które to postanowienie powinno być należycie uwzględnione przy dokonywaniu wykładni art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE (wyrok z 20 kwietnia 2021 r., Repubblika, C 896/19, EU:C:2021:311, pkt 45).
Dlatego Trybunał nie podzielił stanowiska forsowanego przez prokuratora prokuratury regionalnej, że przepisy prawa krajowego o przydziale spraw i zmianie składu sądu są przepisami o charakterze administracyjnym, których celem jest zapewnienie równomiernego rozdziału pracy między członków danego sądu. Ze względu na swój charakter przepisy te nie są w stanie ich zdaniem skutkować możliwością wywierania wpływu zewnętrznego.
Trybunał słusznie bowiem uznał, że wynikający z prawa Unii wymóg niezawisłości sądów dotyczy nie tylko nieuprawnionych nacisków, które mogą być wywierane przez władzę ustawodawczą i wykonawczą, lecz również tych, które mogą pojawiać się w obrębie danego sądu (zob. podobnie wyrok z 11 lipca 2024 r., Hann-Invest i in., C 554/21, C 622/21 i C 727/21, EU:C:2024:594, pkt 54).
Na podstawie art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE każde państwo członkowskie powinno zapewnić, by organy orzekające – jako „sądy” w rozumieniu prawa Unii – w kwestiach związanych ze stosowaniem lub wykładnią tego prawa i należące w związku z tym do systemu środków odwoławczych w dziedzinach objętych owym prawem odpowiadały wymogom skutecznej ochrony prawnej, w tym zwłaszcza wymogowi niezawisłości (wyrok z 11 lipca 2024 r., Hann-Invest i in., C 554/21, C 622/21 i C 727/21, EU:C:2024:594, pkt 47 i).
Dwie strony niezawisłości sędziowskiej
Wspomniany wymóg niezawisłości ma dwa aspekty wedle Trybunału:
- Pierwszy aspekt, o charakterze zewnętrznym, wymaga, aby dany organ wypełniał swoje zadania w pełni autonomicznie, bez podległości hierarchii służbowej, bez podporządkowania komukolwiek, w sposób wolny od nakazów czy wytycznych z jakiegokolwiek źródła, pozostając w ten sposób pod ochroną przed ingerencją i naciskami z zewnątrz, które mogą zagrozić niezależności osądu jego członków i wpływać na ich rozstrzygnięcia.
- Drugi aspekt, o charakterze wewnętrznym, łączy się z kolei z pojęciem „bezstronności” i dotyczy jednakowego dystansu do stron sporu oraz ich odpowiednich interesów w odniesieniu do jego przedmiotu.
Niezawisłość składu orzekającego w konkretnej sprawie
Jak wskazał Trybunał, wymaga on przestrzegania obiektywizmu oraz braku wszelkiego interesu w rozstrzygnięciu sporu poza ścisłym stosowaniem przepisu prawa. W drugiej kolejności art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE wymaga również istnienia sądu „ustanowionego uprzednio na mocy ustawy” w świetle nierozerwalnych więzi, jakie istnieją między dostępem do takiego sądu a gwarancjami niezawisłości i bezstronności sędziów (zob. podobnie wyrok z 11 lipca 2024 r., Hann-Invest i in., C 554/21, C 622/21 i C 727/21, EU:C:2024:594, pkt 55).
Ponadto odniesienie do „sądu ustanowionego na mocy ustawy” zawarte również w art. 47 akapit drugi Karty odzwierciedla w szczególności zasadę państwa prawnego i dotyczy nie tylko podstawy prawnej samego istnienia sądu, ale także składu orzekającego w każdej sprawie oraz wszelkich innych przepisów prawa krajowego, których nieprzestrzeganie sprawia, że udział jednego lub kilku sędziów w rozpoznawaniu sprawy jest obarczony nieprawidłowością (wyrok z 29 marca 2022 r., Getin Noble Bank, C 132/20, EU:C:2022:235, pkt 121 i przytoczone tam orzecznictwo).
Badanie z urzędu
Nie dziwi zatem konkluzja Trybunału, że zbadanie poszanowania tych gwarancji jest nieodzowne dla zaufania, jakie sądy społeczeństwa demokratycznego powinny wzbudzać u jednostki.
Tak więc Trybunał orzekł, że kontrola poszanowania wymogu, by każdy sąd, ze względu na swój skład, stanowił niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony uprzednio na mocy ustawy, stanowi istotny wymóg proceduralny, którego należy bezwzględnie dochować [zob. podobnie wyroki: z 1 lipca 2008 r., Chronopost i La Poste/UFEX i in., C 341/06 P i C 342/06 P, EU:C:2008:375, pkt 46; a także z 8 maja 2024 r., Asociatia Forumul Judecatorilor din România (Stowarzyszenia sędziów), C 53/23, EU:C:2024:388, pkt 55 i przytoczone tam orzecznictwo].
Taka kontrola powinna zostać przeprowadzona z urzędu w ramach badania środka prawnego, jeżeli pojawia się w tym względzie poważna wątpliwość. Trybunał słusznie zatem uznał, że przepis prawa krajowego, który w sposób ogólny uniemożliwia taką kontrolę, a mianowicie art. 55 § 4 prawa o ustroju sądów powszechnych, jest sprzeczny z art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE w związku z art. 47 Karty praw podstawowych.
Autorka jest sędzią Sądu Okręgowego w Warszawie i wykładowczynią Uczelni Łazarskiego
