Nienależnie pobrany zasiłek z ZUS: odstąpienie od żądania zwrotu

Osoba, która pobrała nienależne świadczenie z ubezpieczeń społecznych, musi je zwrócić wraz z odsetkami naliczonymi w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego. Tak stanowi treść art. 84 ust. 1 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn. DzU z 2009 r. nr 205, poz. 1585 ze zm.; dalej ustawa o sus). Przy czym za kwoty nienależnie pobranych świadczeń uważa się te:

- wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie prawa do nich albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca pieniądze była pouczona o braku prawa do ich pobierania,

- przyznane lub wypłacone na podstawie nieprawdziwych zeznań lub fałszywych dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzania w błąd organu wypłacającego świadczenia przez osobę pobierającą świadczenia.

Stosownie natomiast do treści art. 84 ust. 8 pkt 1 ustawy o sus, ZUS może odstąpić od żądania zwrotu należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń w całości lub w części, odroczyć termin ich płatności albo rozłożyć je na raty, jeżeli zachodzą szczególnie uzasadnione okoliczności.

Darowane pieniądze

W takim przypadku ubezpieczony, choć pobrał bezpodstawnie świadczenia i zubożył w ten sposób środki Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, może zostać praktycznie zwolniony z obowiązku ich zwrotu (w całości lub części), a ZUS definitywnie traci te środki.

Z powyższych względów możliwość odstąpienia od żądania zwrotu jest stosowana tylko w szczególnych sytuacjach. Ustawa nie precyzuje jednak, co należy rozumieć pod pojęciem szczególnych okoliczności uzasadniających odstąpienie od żądania zwrotu. W orzecznictwie sądowym przyjmuje się, że chodzi przede wszystkim o sytuacje związane ze złym stanem zdrowia ubezpieczonego i brakiem majątku pozwalającego na zapłatę należności wobec ZUS. Są to więc takie wyjątkowe przypadki, kiedy ubezpieczony ze względu na stan zdrowia, brak pracy, tragiczne zdarzenie losowe lub sytuację rodzinną, znalazł się w takim stanie, że zwrot nienależnego świadczenia uniemożliwi bądź dotkliwie utrudni mu bieżące funkcjonowanie i zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych. Tak też wskazywał Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z 30 października 2008 r. (III AUa 890/08, OSAB 2008/4/51). Przykładowo może tu chodzić o przypadek, gdy zobowiązany nie ma możliwości podjąć pracy ze względu na całkowitą niezdolność do pracy, a jednocześnie nie posiada on majątku, z którego ZUS mógłby wyegzekwować kwotę nienależnie pobranego świadczenia.

Zweryfikuje sąd

Warto przy tym podkreślić, że jeśli ZUS odmówi odstąpienia od obowiązku zwrotu, zobowiązany może odwołać się do sądu. Kompetencja ZUS w tym przedmiocie – chociaż osadzona w ramach tzw. „uznania administracyjnego" – podlega bowiem kontroli sądowej. Sąd jest zatem uprawniony do oceny, czy faktycznie w danym przypadku nie zachodzą szczególne okoliczności, uzasadniające odstąpienie od żądania zwrotu.

Przykład

Pan Adam, mimo uzyskania zaświadczenia lekarskiego stwierdzającego jego niezdolność do pracy i pobierania zasiłku chorobowego, nadal prowadził swoją działalność gospodarczą, wykonując na rzecz klientów usługi szewskie. ZUS po stwierdzeniu tego faktu zobowiązał go do zwrotu 13 000 zł nienależnie pobranego świadczenia. Po uprawomocnieniu się tej decyzji, pan Adam wystąpił do ZUS z wnioskiem o odstąpienie od żądania zwrotu zasiłku wskazując, że konieczność oddania tej kwoty całkowicie pozbawi go środków utrzymania. ZUS wydał decyzję odmowną. Pan Adam odwołał się od tej decyzji i sprawa trafiła do sądu. Sąd ustalił, że pan Adam jest osobą samotną, w wieku 64 lat, ciężko schorowaną o znacznym stopniu niepełnosprawności, nie ma żadnego majątku i utrzymuje się tylko z niewielkich dochodów w kwocie 970 zł, które w znacznej części przeznacza na swoje utrzymanie i zakup koniecznych leków. W tej sytuacji sąd zmienił zaskarżoną decyzję ZUS i zobowiązał go do odstąpienia od żądania zwrotu nienależnie pobranego zasiłku chorobowego w 60 proc.

Autor jest sędzią Sądu Okręgowego w Kielcach

Najpierw ostateczne rozstrzygnięcie

Kwestia odstąpienia od zwrotu może być rozpoznawana dopiero po wcześniejszym prawomocnym rozstrzygnięciu, czy kwoty, których zwrotu żąda ZUS, zostały pobrane nienależnie. Nie można więc skutecznie żądać odstąpienia, jeśli kwestia obowiązku zwrotu pobranego zasiłku nie jest ostatecznie rozstrzygnięta – czyli gdy decyzja o zwrocie nie jest prawomocna. Zatem szczególnie uzasadnione okoliczności, o których mowa w art. 84 ust. 8 pkt 1 ustawy o sus mogą dotyczyć tylko możliwości realizacji obowiązku zwrotu nienależnie pobranego świadczenia po uprawomocnieniu się decyzji zobowiązującej do zwrotu. Nie odnoszą się natomiast do możliwości weryfikacji zobowiązania. Podobnie wskazywał Sąd Najwyższy w wyroku z 2 lutego 2012 r. (III UK 47/11).