Członkowie zarządu spółek kapitałowych w sposób solidarny odpowiadają za niezapłacone przez spółkę składki na ubezpieczenia społeczne. Kwestię tę reguluje art. 31 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn. DzU z 2009 r. nr 205, poz. 1585), który odsyła do art. 116 ordynacji podatkowej (tekst jedn. DzU z 2012 r. poz. 749 ze zm.).

Groźny brak reakcji

Ten przepis mówi natomiast, że za zaległości podatkowe spółki z o.o., spółki z o.o. w organizacji, spółki akcyjnej lub spółki akcyjnej w organizacji odpowiadają solidarnie całym swoim majątkiem członkowie jej zarządu, jeżeli egzekucja z majątku spółki okazała się w całości lub w części bezskuteczna, a członek zarządu:

1) nie wykazał, że:

– we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub wszczęto postępowanie zapobiegające ogłoszeniu upadłości (postępowanie układowe) albo

– niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości lub niewszczęcie postępowania zapobiegającego ogłoszeniu upadłości (postępowania układowego) nastąpiło bez jego winy,

2) nie wskazuje mienia spółki, z którego egzekucja umożliwi zaspokojenie zaległości podatkowych spółki w znacznej części.

Aby więc mówić o odpowiedzialności członka zarządu za zobowiązania z tytułu nieopłaconych składek na ubezpieczenia społeczne, konieczne jest przede wszystkim ustalenie, że termin płatności tych zobowiązań upłynął w czasie pełnienia przez niego obowiązków w zarządzie, a egzekucja przeciwko spółce okazała się bezskuteczna.

Zasady te dotyczą również osób zarządzających innymi osobami prawnymi (np. członków zarządu spółdzielni). Z mocy art. 116a ordynacji podatkowej – za zaległości podatkowe innych osób prawnych niż wymienione w art. 116 odpowiadają solidarnie całym swoim majątkiem członkowie organów zarządzających tymi osobami. Przepisy art. 116 stosuje się wtedy odpowiednio.

Działania bez skutku

Bezskuteczność egzekucji w rozumieniu art. 116 § 1 ordynacji podatkowej oznacza, że mimo wszczęcia i przeprowadzenia przez organ egzekucji skierowanej do majątku spółki, nie udało się przymusowo zaspokoić należności z tytułu składek.

Wykazanie tego faktu ma podstawowe znaczenie dla odpowiedzialności członka jej zarządu. Stanowi bowiem niezbędną ochronę dla członka zarządu przed przedwczesnym i nieuzasadnionym orzeczeniem jego odpowiedzialności za zaległości składkowe spółki. Jeśli więc nie została ustalona bezskuteczność egzekucji, nie można obciążyć go odpowiedzialnością za taki dług. Ciężar dowodu w zakresie wykazania bezskuteczności egzekucji spoczywa na ZUS dochodzącym zapłaty składek.

Rozwiane wątpliwości

W orzecznictwie sądowym występowały rozbieżności co do tego, w jaki sposób należy wykazać bezskuteczność egzekucji. Rozstrzygnęła je uchwała siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 13 maja 2009 r. (I UZP 4/09). Sąd wskazał wówczas, że bezskuteczność egzekucji składek z majątku spółki z o.o. może być stwierdzona wyłącznie w postępowaniu w sprawie egzekucji należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne, poprzedzającym wydanie decyzji o odpowiedzialności członka zarządu spółki za te należności.

W alternatywie upadłość lub jej odmowa

Sąd Najwyższy w uchwale z 13 maja 2009 r. zaakcentował, że bezskuteczność egzekucji z majątku spółki musi być stwierdzona w postępowaniu egzekucyjnym. Uznał bowiem, że bezskuteczność egzekucji w rozumieniu art. 116 ordynacji podatkowej wiąże się z brakiem możliwości przymusowego zaspokojenia wierzyciela przez wszczęcie i przeprowadzenie przez właściwy organ egzekucji skierowanej do majątku spółki. Zasadnie wskazał też, że ZUS nie może przenosić odpowiedzialności na członków zarządu bez uprzedniego prowadzenia wobec spółki postępowania egzekucyjnego lub upadłościowego, w którym stwierdzono brak możliwości wyegzekwowania dochodzonych należności.

Wskazał też, że bezskuteczność egzekucji występuje niewątpliwie wówczas, gdy wierzyciel (np. ZUS) dysponuje postanowieniem o umorzeniu postępowania egzekucyjnego ze względu na jego bezskuteczność. Może to być również postanowienie o umorzeniu postępowania upadłościowego (art. 361 pkt 1 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze), względnie postanowienie o odmowie jego wszczęcia. Wynika to z faktu, że celem postępowania upadłościowego jest zaspokojenie wierzycieli, tak samo jak to ma miejsce w postępowaniu egzekucyjnym. Upadłość zaś jest określana w nauce prawa jako egzekucja uniwersalna.

Natomiast Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z 5 września 2012 r. (III AUa 417/12) stwierdził, że oddalenie wniosku o ogłoszenie upadłości z powodu braku majątku dłużnika jest wystarczającym dowodem na to, że prowadzenie w stosunku do niego egzekucji nie przyniesie efektu w postaci wyegzekwowania należności. Zatem jest to równoznaczne z bezskutecznością egzekucji w rozumieniu art. 116 § 1 ordynacji podatkowej.

Gdy nie ma majątku

O bezskuteczności postępowania egzekucyjnego w rozumieniu art. 116 ordynacji podatkowej nie musi więc przesądzać wyłącznie umorzenie postępowania egzekucyjnego oraz wydanie – w jego konsekwencji – postanowienia w tej sprawie. Mogą za tym przemawiać też inne działania organu egzekucyjnego, niekoniecznie zakończone umorzeniem postępowania egzekucyjnego.

Nie mogą one jednak pozostawiać żadnych wątpliwości co do tego, że egzekwowana wierzytelność nie może być zaspokojona z jakiejkolwiek części majątku spółki (wyrok NSA w Warszawie z 20 lutego 2007 r., II FSK 233/06).

Przykład

Przeciwko spółce z o.o. toczyło się postępowanie o ogłoszenie upadłości. Postanowieniem sądu oddalono jednak wniosek na tej podstawie, że majątek spółki nie wystarczał na zaspokojenie kosztów postępowania upadłościowego. ZUS wydał następnie decyzję obciążającą członków zarządu spółki odpowiedzialnością za nieuiszczone składki.

Adresaci złożyli odwołanie do sądu zarzucając, że ZUS nie wykazał bezskuteczności egzekucji wobec spółki. Sąd jednak oddalił odwołanie uznając, że ZUS udowodnił bezskuteczność egzekucji wobec spółki.

Decyduje całość

Warunkiem odpowiedzialności członka zarządu jest bezskuteczność egzekucji wobec całego majątku spółki. Potwierdzał to SN w wyroku z 23 marca 2012 r. (II UK 152/11).

Zatem nie można przyjąć, że nieudana egzekucja tylko z części majątku (np. z rachunku bankowego spółki) lub przeprowadzona z wykorzystaniem tylko jednego ze sposobów egzekucji, wystarcza do przyjęcia bezskuteczności egzekucji jako przesłanki odpowiedzialności z art. 116 § 1 ordynacji podatkowej.

Podobnie wskazywał SN w wyroku z 11 maja 2006 r. (I UK 271/05). Stwierdził wtedy, że egzekucja tylko z części majątku lub przeprowadzona z wykorzystaniem tylko jednego ze sposobów egzekucji nie uzasadnia przyjęcia bezskuteczności egzekucji jako przesłanki odpowiedzialności członka zarządu spółki handlowej za jej dług wobec ZUS.

WNIOSEK

Członek zarządu może obronić się przed odpowiedzialnością za składki nieuiszczone przez spółkę, jeśli ZUS nie może wykazać: po pierwsze – bezskuteczności egzekucji, po drugie – skierowania nieskutecznej egzekucji do wszystkich składników istniejącego majątku spółki.

Autor jest sędzią Sądu Okręgowego w Kielcach