Prawo pierwszeństwa i prawo pierwokupu są bardzo często uważane za tę samą instytucję prawa. Tymczasem są to dwie odrębne instytucje prawne, a słowo pierwszeństwo i pierwokup nie są synonimami. W artykule przedstawimy obie te instytucje oraz wskażemy czym one się różnią, a także jakie są wady i zalety zastrzegania w umowie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością prawa pierwszeństwa oraz prawa pierwokupu.
Prawo pierwszeństwa
Zgodnie z art. 182 § 1 Kodeksu spółek handlowych (dalej jako: „kodeks spółek handlowych” lub „k.s.h.”), zbycie udziału, jego części lub ułamkowej części udziału oraz zastawienie udziału umowa spółki może uzależnić od zgody spółki albo w inny sposób ograniczyć. Przepis ten wprowadza możliwość ograniczenia swobody dysponowania udziałami w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością przez jej wspólników od zgody spółki lub w inny sposób tj. m. in. poprzez ustanowienie prawa pierwszeństwa lub prawa pierwokupu.
Prawo pierwszeństwa, zastrzeżone w umowie spółki z o. o., jest uprawnieniem wspólników do nabycia w pierwszej kolejności udziałów zbywanych przez innego wspólnika. Wspólnik zbywający swoje udziały jest zobowiązany by najpierw zaoferować ich nabycie pozostałym wspólnikom. Dopiero, gdy żaden ze wspólników nie będzie zainteresowany, wspólnik zbywający może zaoferować ich nabycie osobom trzecim.
Nabycie udziałów dotyczy nie tylko ich sprzedaży – jak w przypadku prawa pierwokupu, o czym szerzej dalej – ale także m. in. zamiany czy darowizny oraz wszelkich innych form ich zbycia.
W doktrynie przyjmuje się, iż możliwe jest ograniczenie kręgu dopuszczalnych nabywców udziału np. co do posiadanego wykształcenia, uprawnień do wykonywania określonego zawodu itp. lub wyłączenie określonych podmiotów lub grup podmiotów z kręgu potencjalnych nabywców oraz uzależnienie możliwości dokonania czynności od ziszczenia się warunku lub nadejścia terminu1.
Prawo pierwokupu
Prawo pierwokupu reguluje art. 596 – Kodeksu cywilnego (dalej jako: „kodeks cywilny” lub „k.c.”). Zgodnie z art. 596 k.c., jeżeli ustawa lub czynność prawna zastrzega dla jednej ze stron pierwszeństwo kupna oznaczonej rzeczy na wypadek, gdyby druga strona sprzedała rzecz osobie trzeciej (prawo pierwokupu), stosuje się w braku przepisów szczególnych przepisy rozdziału IV kodeksu cywilnego.
Udziały w spółce z o. o., w której umowie zostało zastrzeżone prawo pierwokupu, będę mogły być sprzedane osobie trzeciej (czyli osobie, która nie jest wspólnikiem w tej spółce) tylko pod warunkiem, że wspólnicy nie skorzystają z przysługującego im prawa pierwokupu (art. 597 § 1 k.c.). By nabyć udziały spółki w drodze przysługującego prawa pierwokupu należy złożyć stosowne oświadczenie o skorzystaniu z tego prawa wspólnikowi zbywającemu swoje udziały.
Warto pamiętać, że zgodnie z art. 180 § 1 kodeksu spółek handlowych, zbycie udziału, jego części lub ułamkowej części udziału oraz jego zastawienie powinno być dokonane w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi. W związku z tym, oświadczenie o wykonaniu prawa pierwokupu powinno być złożone w tej samej formie. Sąd Najwyższy w wyroku z 4 lutego 2011 r. ( sygn. akt III CSK 198/10) wskazał, iż uprawniony z prawa pierwokupu może złożyć oświadczenie o wykonaniu tego prawa przed ziszczeniem się niedotyczącego go warunku zawartego w umowie sprzedaży.
Wspólnik sprzedający swój udział (nazywany w ww. przepisach k.c. zobowiązanym) ma obowiązek powiadomić pozostałych wspólników o fakcie sprzedaży swojego udziału/swoich udziałów. Jeśli tego nie zrobi lub poda wspólnikom istotne postanowienia umowy sprzedaży niezgodne ze stanem rzeczywistym, bądź dokona sprzedaży udziałów bezwarunkowo poniesie on odpowiedzialność za wynikłą szkodę.
W tym miejscu należy wskazać, iż podstawowym obowiązkiem wspólnika sprzedającego swoje udziały jest zawarcie umowy ich sprzedaży pod warunkiem, że wspólnicy uprawnieni do skorzystania z prawa pierwokupu nie skorzystają z przysługującego im uprawnienia. Zgodnie z komentarzem do art. 597 kodeksu cywilnego, na dług zobowiązanego składają się jednak również inne obowiązki, z których najważniejszym jest zawiadomienie uprawnionego o tym, że umowa sprzedaży została zawarta oraz o istotnych postanowieniach zawartej umowy2.
W doktrynie przyjmuje się, iż odpowiedzialność wspólnika sprzedającego udziały, za naruszenie swoich obowiązków wskazanych powyżej oraz w art. 599 § 1 kodeksu cywilnego, jest odpowiedzialnością kontraktową z art. 471 k.c. Przepis ten mówi, iż dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.
Jednymi z ważniejszych cech prawa pierwokupu jest jego niezbywalność i niepodzielność (art. 602 § 1 k.c.). Niezbywalność oznacza, że prawo pierwokupu nie może być przeniesione na inny podmiot w drodze czynności prawnej, z wyjątkiem dziedziczenia (zarówno testamentowego, jak i ustawowego). W zakresie zaś niepodzielności wskazać należy, iż może ono być podzielne jeśli przepisy szczególne zezwalają na częściowe wykonanie tego prawa. Niepodzielność polega na tym, iż niemożliwe jest, co do zasady – jego wykonanie wyłącznie w stosunku do określonej części przedmiotu sprzedaży, choćby nawet przedmiot sprzedaży był podzielny3.
Jakie różnice?
Przede wszystkim należy zacząć od tego, że prawo pierwszeństwa – w przeciwieństwie do prawa pierwokupu, nie posiada tak kompleksowej regulacji ustawowej. Kolejną różnicą pomiędzy tymi dwiema instytucjami prawnymi jest fakt, iż prawo pierwszeństwa jest szersze od prawa pierwokupu. Wynika to z faktu, iż prawo pierwszeństwa obejmuje swoim zakresem każdy rodzaj zbycia udziałów, co zostało wskazane powyżej. Prawo pierwokupu zaś dotyczy jedynie umowy sprzedaży.
Prawo pierwszeństwa realizowane jest przed zbyciem udziału, gdyż najpierw musi dojść do zaoferowania jego kupna osobom uprawnionym. Natomiast prawo pierwokupu może być wykonane, gdy istnieje zobowiązanie do sprzedaży rzeczy, czyli umowa sprzedaży. Może ona zostać rozwiązana lub możliwe jest odstąpienie od niej, ale tylko do momentu, w którym uprawniony nie skorzysta z przysługującego mu prawa pierwokupu.
Prawo pierwszeństwa nie daje podstawy do domagania się zawarcia określonej umowy, zawiera jedynie zakaz określonego dysponowania rzeczą, skorzystanie z tego prawa nie prowadzi do zawarcia umowy między uprawnionym a zobowiązanym. Natomiast skorzystanie z prawa pierwokupu, jako prawa podmiotowego, stanowi podstawę do zawarcia umowy określonej treści. Prawo to może być zrealizowane tylko wtedy, gdy zmianę stanu prawnego zainicjuje osoba zobowiązana, sam uprawniony z prawa pierwokupu nie może doprowadzić do zmiany tego stanu.
Wady i zalety
Skoro wyjaśnione już zostało na czym polega prawo pierwszeństwa, a na czym pierwokupu oraz jakie są różnice pomiędzy tymi dwiema instytucjami prawnymi, to czas wziąć na tapet wady i zalety każdej z tych instytucji prawnych.
Prawo pierwokupu i prawo pierwszeństwa ma oczywiście swoje wady i zalety. Choć są to dwie odrębne instytucje prawne, to mają podobne plusy i minusy. Nie bez powodu mówi się, że punkt widzenia zależy od punktu siedzenia. I tak jak dla jednych, coś może być zaletą, tak dla drugich może być wadą. Tak też jest w przypadku prawa pierwszeństwa i prawa pierwokupu. W naszej ocenie ich plusy i minusy zależą w dużej mierze od tego, czy jesteśmy wspólnikiem, który chce zbyć swoje udziały, czy wspólnikiem/wspólnikami, którzy w tej spółce zostają. Dla wspólników, którzy zostają w spółce, zastrzeżenie prawa pierwokupu czy pierwszeństwa jest zaletą, gdyż daje im to możliwość wpływu na to kto posiada udziały w spółce i kto do niej „wchodzi”. Zakres tego wpływu zależny jest od tego, czy w umowie danej spółki zostało zastrzeżone prawo pierwokupu, czy pierwszeństwa. Gdyż, jak zostało wskazane powyżej prawo pierwszeństwa jest szersze od prawa pierwokupu i dotyczy ono nie tylko sprzedaży udziałów, ale również każdej innej formy ich zbycia. Zaś prawo pierwokupu dotyczy jedynie sprzedaży. W związku z tym, przy zastrzeżeniu prawa pierwszeństwa wpływ wspólników na zbywanie udziałów będzie większy niż w przypadku prawa pierwokupu.
Przy prawie pierwszeństwa, wspólnicy mogą nabyć udziały od wspólnika zbywającego i tym samym nie dopuścić, by w spółce pojawił się nowy wspólnik. Zaś w przypadku prawa pierwokupu, gdy udziały zostaną sprzedane osobie, której wspólnicy nie chcą w spółce mogą złożyć stosowne oświadczenie o nabyciu sprzedawanych udziałów i nie doprowadzić do wejścia do spółki „obcego” wspólnika.
Z punktu widzenia zaś wspólnika zbywającego udziały ograniczenie w postaci prawa pierwokupu, czy prawa pierwszeństwa jest wadą, gdyż ogranicza jego swobodę dysponowania posiadanymi udziałami.
Przypisy:
1 Komentarz do art. 182 KSH, red. Jara 2022, wyd. 4/Stanik
2 Komentarz do art. 599 k.c., II red. Gutowski 2022, wyd. 3/Mularski
3 Komentarz do art., 602 k.c., red. serii Osajda, red. tomu Borysiak, 2022, wyd. 30/K. Haładyj
Zdaniem autorek
Joanna Chmielińska radca prawny w Dziale Prawa dla Biznesu w Kancelarii Kopeć Zaborowski
Marta Olkowicz prawnik w Dziale Prawa dla Biznesu w Kancelarii Kopeć Zaborowski
Przedstawione w artykule instytucje prawne są bardzo ważne, a ich znajomość może być pomocna. Wobec czego warto je znać i wiedzieć, że prawo pierwszeństwa i prawo pierwokupu nie są synonimami, a dwiema odrębnymi instytucjami prawnymi.
Prawo pierwszeństwa oznacza, że uprawnionym (czyli wspólnikom, którym przyznano takie uprawnienie) przysługuje prawo do tego, aby zobowiązany (czyli wspólnik zbywający) wpierw im zaoferował nabycie zbywanych przez niego udziałów. Natomiast prawo pierwokupu przyznaje osobie uprawnionej prawo do pierwszeństwa kupna udziałów sprzedawanych osobie trzeciej.