Wśród aktywów większości spółek – nie tylko tych, które zajmują się działalnością inwestycyjną – występują portfele instrumentów kapitałowych o zróżnicowanej charakterystyce – od udziałów w spółkach zależnych, przez długoterminowe inwestycje w akcje, do transakcji spekulacyjnych. Wiele z takich aktywów przez lata było – zgodnie z obowiązującymi wówczas regulacjami – wycenianych w koszcie historycznym, czyli w cenie nabycia.

Inwestycje kapitałowe objęte MSR 27

Na wstępie należy zaznaczyć, że nie wszystkie akcje i udziały znajdujące się w sprawozdaniach z sytuacji finansowej wchodzą w zakres standardu MSSF 9. W jednostkowych sprawozdaniach finansowych można spotkać instrumenty kapitałowe wyemitowane przez jednostki powiązane z ich posiadaczem. W przypadku udziałów w jednostkach zależnych i stowarzyszonych, a także przy wspólnych przedsięwzięciach stosuje się wymogi Międzynarodowego Standardu Rachunkowości 27. Paragraf 10 tego standardu zakłada, że w jednostkowych sprawozdaniach finansowych sporządzanych przez jednostkę posiadającą udziały, inwestycje w jednostkach zależnych, wspólnych przedsięwzięciach i jednostkach stowarzyszonych ujmuje się zgodnie z jedną z trzech możliwości:

1) według kosztu;

2) zgodnie z MSSF 9 lub

3) przy użyciu metody praw własności.

Przy czym wybór metody dokonywany jest na poziomie polityki rachunkowości i musi być stosowany konsekwentnie do wszystkich inwestycji w ramach każdej z wymienionych grup (np. inwestycje w jednostki zależne).

Czytaj też: Inwestycje w instrumenty kapitałowe według wymogów MSSF 9

Jeżeli zatem w ramach wyboru w ramach paragrafu 10 MSR 27 jednostka zdecyduje się na wycenę według kosztu dla jednej, kilku lub wszystkich grup, wówczas są one wyceniane w cenie nabycia. Na wycenę takich aktywów nie miało wpływu przejście z MSR 39 na MSSF 9. Należy zaznaczyć, że omawiane aktywa podlegają testom na utratę wartości przewidzianym przez MSR 36 i nie są objęte zakresem modelu utraty wartości MSSF 9 opartego o straty oczekiwane. Warto także dodać, że informacja o dokonanym wyborze w ramach paragrafu 10 MSR 27 o wycenie w koszcie historycznym powinna być uwzględniona w polityce rachunkowości zawartej w sprawozdaniu finansowym.

MSSF 9 wymaga wyceny w wartości godziwej

Inwestycje w instrumenty kapitałowe, o ile nie są objęte zakresem MSR 27, muszą być obowiązkowo wyceniane w wartości godziwej. Skutki wyceny odnoszone są domyślnie do wyniku finansowego zgodnie z zasadami obowiązującymi dla kategorii aktywów wycenianych w wartości godziwej przez wynik finansowy (WGpWF).

Alternatywnie, jeśli jednostka zdecyduje się na nieodwołalne wyznaczenie wybranej inwestycji w instrument kapitałowy, wówczas zmiany wartości godziwej ujmowane są przez inne całkowite dochody w ramach tzw. opcji WGICD. Warto dodać, że opcja ta nie jest dostępna dla instrumentów przeznaczonych do obrotu.

Należy pamiętać, że instrumenty kapitałowe, dla których możliwe jest zastosowanie opisanej wcześniej opcji zgodnie z MSSF 9 są to generalnie te instrumenty finansowe, które u ich emitenta spełniają definicję instrumentu kapitałowego na podstawie MSR 32 „Instrumenty finansowe: prezentacja". Niektóre instrumenty, np. instrumenty wyemitowane z opcją sprzedaży (puttable), które mogą być klasyfikowane przez emitenta jako składniki kapitału, nie stanowią inwestycji w instrumenty kapitałowe po stronie ich posiadacza. Również aktywa finansowe, które nie zdają testu charakterystyki przepływów pieniężnych (SPPI) nie są automatycznie inwestycjami w instrumenty kapitałowe.

Z perspektywy wyceny instrumentów, niezależnie od tego czy są one ujmowane w kategorii WGpWF, czy też są wyznaczone do opcji WGICD, jedynym modelem wyceny dopuszczonym przez MSSF 9 jest wartość godziwa.

Wycofany standard wciąż błędnie wykorzystywany

W praktyce, pomimo omówionych wymogów wprowadzonych przez MSSF 9, można zaobserwować relatywnie częste przypadki wyceny inwestycji kapitałowych w koszcie historycznym. Z informacji ujawnianych w notach do sprawozdań finansowych wynika, że podejście to w dalszym ciągu funkcjonuje na podstawie założeń MSR 39, czyli przepisów, które w zakresie klasyfikacji i wyceny przestały obowiązywać ponad dwa lata temu.

Standard ten pozwalał na wyjątek wyceny w wartości godziwej po początkowym ujęciu w postaci wyceny według kosztu. Przepisy jednoznacznie wskazywały, że koszt historyczny jest poprawną wyceną dla inwestycji w te instrumenty kapitałowe, które nie posiadają kwotowań cen rynkowych z aktywnego rynku, i których wartość godziwa nie może być wiarygodnie zmierzona. W innym miejscu standardu MSR 39 występowało odniesienie do nienotowanego instrumentu kapitałowego, który „nie jest wyceniany według wartości godziwej, gdyż jego wartości godziwej nie można wiarygodnie ustalić". Można odnieść wrażenie, że w wielu spółkach właśnie ta argumentacja jest podstawą do ustalania wartości bilansowej aktywów kapitałowych. Innymi słowy, sam fakt, że inwestycja kapitałowa nie jest notowana na giełdzie i nie ma dostępnych cen rynkowych jest uznawany za wystarczający, żeby bez przeprowadzenia dodatkowych analiz uznać, że wartości godziwej nie można wiarygodnie ustalić. W efekcie aktywa są ujmowane w koszcie historycznym, nawet jeśli ich nabycie miało miejsce 5 czy nawet 10 lat wcześniej.

Koszt jako przybliżenie wartości godziwej

MSSF 9 nie dopuszcza wyceny inwestycji kapitałowych według kosztu, jednakże przewiduje, że „w ściśle określonych okolicznościach" koszt może być właściwym szacunkiem wartości godziwej. Załącznik B MSSF 9 w par. B5.2.3 określa, że takie podejście do ustalenia wartości godziwej jest dozwolone w dwóch przypadkach.

Po pierwsze, cenę nabycia można uznać za przybliżenie wartości godziwej, gdy niedostępne są wystarczające aktualne informacje w celu jej ustalenia. Należy wyraźnie zaznaczyć, że zapis ten nie odnosi się do tego, czy dane akcje czy udziały są notowane na aktywnym rynku, czy też nie. Innymi słowy brak notowań rynkowych nie jest wystarczającym argumentem, aby przyjąć cenę nabycia za właściwą miarę wartości godziwej, ponieważ dostępne są różne techniki wyceny oparte o dane niebędące notowaniami rynkowymi. Zatem dopiero po wyczerpaniu innych możliwości wyceny jednostki mogą korzystać z tego podejścia.

Po drugie, wykorzystanie ceny nabycia jako wiarygodnego przybliżenia wartości godziwej jest dopuszczone wówczas, gdy istnieje szeroki przedział możliwych wycen w wartości godziwej, a koszt stanowi najlepszy szacunek wartości godziwej w tym przedziale. W praktyce oznacza to, że po podjęciu wysiłku do oszacowania wartości różnymi modelami wyceny, porównuje się uzyskane wartości. Jeżeli cena nabycia mieści się w przedziale uzyskanych wyników, jednostka może wybrać ją jako dopuszczalną estymację wartości godziwej.

Należy zwrócić uwagę na dalsze zapisy załącznika B do MSSF 9, które w § B5.2.4. zawierają otwartą listę przypadków, w których cena nabycia może nie odpowiadać wartości godziwej. Jeżeli jednostka rozważa ujmowanie ceny nabycia jako przybliżenia wartości godziwej dla inwestycji kapitałowych ujmowanych zgodnie z MSSF 9 konieczne jest zapewnienie, że nie występuje chociażby jeden ze wskazanych na tej liście przypadków, ponieważ w takim przypadku oszacowanie wartości godziwej może być konieczne. Do wskazanych wyżej zdarzeń dotyczących jednostki, w której dokonano inwestycji kapitałowej należą między innymi:

- znaczna zmiana wyników działalności w porównaniu z budżetami czy planami lub;

- znaczna zmiana na rynku kapitału własnego, rynku produktów lub potencjalnych produktów jednostki;

- znaczna zmiana w światowej gospodarce lub środowisku gospodarczym, w którym działa jednostka;

- znaczna zmiana wyników działalności porównywanych jednostek lub wycen wynikających z ogólnych warunków rynkowych;

- zmiany w zarządzaniu bądź strategii

- nowa emisja instrumentów kapitałowych itd.

Należy zwrócić uwagę, że są to czynniki, które należy wziąć pod uwagę zanim podjęta zostanie decyzja o przyjęciu kosztu jako wiarygodnej estymacji wartości godziwej. Jeżeli nie przeprowadza się analiz dotyczących działalności podmiotów, w które dana jednostka jest zaangażowana poprzez instrumenty kapitałowe wówczas uznaniowe przyjęcie kosztu historycznego jako przybliżenia wartości godziwej nie ma wystarczającej podstawy w zapisach MSSF 9.

MSSF 13 i towarzyszące mu wytyczne

Jak już wspomniano, brak notowań na aktywnym rynku nie oznacza, że oszacowanie wartości godziwej nie jest możliwe. Dostępny jest szereg modeli służących do ustalania wartości nienotowanych spółek. Podstawowe założenia do sporządzania wycen zawarte są w Międzynarodowym Standardzie Sprawozdawczości Finansowej nr 13 „Wycena wartości godziwej". W paragrafach B5-B33 załącznika B do tego standardu wymienione są powszechne techniki ustalania wartości godziwej.

W ramach podejścia rynkowego dostępne jest wykorzystanie ceny transakcyjnej identycznego lub podobnego instrumentu kapitałowego, a także metoda mnożnikowa oraz porównawcza. Z kolei w podejściu dochodowym dostępne są takie metody jak metoda zdyskontowanych przepływów pieniężnych (DCF), model zdyskontowanych dywidend, model stałego wzrostu dywidend, czy model kapitalizacji. Ponadto wymienia się podejście skorygowanych aktywów netto będące kombinacją podejścia rynkowego i dochodowego.

W zależności od dostępnych danych i wiarygodności danych wyjściowych, jednostki mogą dokonać wyboru najbardziej adekwatnego modelu i opracować stosowne procedury operacyjne służące do okresowego ustalania wartości godziwej na potrzeby sporządzania sprawozdań finansowych zgodnych z wymogami MSSF.

Krzysztof Supera, Senior Manager, Zespół ds. MSSF Deloitte

Minęły już dwa lata od wejścia w życie MSSF 9, który znacząco ograniczył możliwość ujmowania instrumentów kapitałowych w koszcie historycznym, natomiast praktyka pokazuje, że nadal wiele jednostek wycenia swojej inwestycje kapitałowe w wartościach ustalonych przed wielu laty, czyli na moment transakcji nabycia udziałów. Tymczasem zapisy MSSF 9 i MSSF 13 w jasny sposób wskazują, że stosowanie kosztu historycznego jako wiarygodnego przybliżenia wartości godziwej jest możliwe w ściśle określonych okolicznościach i po podjęciu wysiłku do ustalenia wartości godziwej dostępnymi metodami. Warto przypomnieć istniejący dokument z 2012 „Wycena nienotowanych instrumentów kapitałowych mieszczących się w zakresie MSSF 9" dostępny publicznie w wersji angielskiej i polskiej (https://www.ifrs.org/-/media/feature/supporting-implementation/ifrs-13/education-ifrs-13-eng.pdf; https://www.pibr.org.pl/static/items/publishing/Education%20guidance_FVM_PL.pdf). Może on być pomocny w opracowaniu właściwego modelu wyceny dla inwestycji kapitałowych.