Przygotowując sprawozdanie finansowe największą uwagę poświęcamy zwykle poprawnemu zamknięciu ksiąg i odpowiedniemu zastosowaniu zasad rachunkowości. Cały proces opiera się jednak najczęściej na ważnym założeniu, którym to jest założenie o kontynuacji działalności. Pojęcie to zdefiniowano w art. 5 ustawy o rachunkowości (dalej: uor) jako kontynuacja działalności w dającej się przewidzieć przyszłości w niezmniejszonym istotnie zakresie bez postawienia jednostki w stan likwidacji lub upadłości. Okres przewidywalnej przyszłości to okres co najmniej 12 miesięcy od dnia bilansowego.

Rok 2020 był czasem dużej niepewności wywołanej pandemią COVID-19 i lockdown'em w coraz to nowych odsłonach. Sytuacja ta ma i będzie miała ogromny wpływ na otoczenie gospodarcze, w którym funkcjonują wszystkie podmioty, a także bezpośrednio dotyka wiele branż. W tych warunkach dokładna analiza założenia o kontynuacji działalności będzie kluczowa dla poprawności sporządzenia każdego sprawozdania finansowego. Wskazał na to również Komitet Standardów Rachunkowości (dalej: KSR) w swojej rekomendacji z 10 grudnia 2020 r. podkreślając, że kwestia kontynuacji działalności nabrała w ty roku większego znaczenia niż w latach wcześniejszych. KSR przypomniał, że analiza dotycząca założenia o kontynuacji działalności powinna być przeprowadzona w oparciu o trzy pytania:

1. Czy występują okoliczności wskazujące na istotne zagrożenia kontynuacji działalności, w tym z powodu negatywnego wpływu pandemii?

2. Czy pomimo tych zagrożeń założenie kontynuacji działalności jest zasadne?

3. Czy pomimo zasadności założenia kontynuacji działalności występuje istotna niepewność co do założenia kontynuacji działalności?

Czytaj także: Roczne sprawozdania finansowe: czy kontynuować działalność mimo wpływu pandemii

W wyniku tak przeprowadzonej analizy możliwa jest jedna z trzech sytuacji: kontynuacja działalności przy mało prawdopodobnych istotnych niepewnościach, kontynuacja działalności w warunkach istotnej niepewności oraz brak kontynuacji działalności.

Dotychczas najbardziej standardową była sytuacja, gdzie nie występowały istotne niepewności dotyczące kontynuacji działalności. Przy braku przesłanek prawnych, faktycznych (w tym finansowych, organizacyjnych lub innych), przygotowując sprawozdanie finansowe zgodnie z uor wystarczyło stwierdzić, że jest ono oparte o założenie, że jednostka będzie kontynuowała działalność i nie wystąpiły żadne znaczące okoliczności powodujące istotną niepewność w tym zakresie. Jeśli sprawozdanie finansowe było sporządzane w formacie XML, wymaganym dla większości sprawozdań finansowych, to w praktyce należało tylko zaznaczyć twierdzące odpowiedzi na dwa zamieszczone w schemie XML pytania.

Istotna niepewność

Zmiany spowodowane pandemią COVID-19 spowodowały, że trudno mówić w 2020 roku o braku jakichkolwiek okoliczności zagrażających kontynuacji działalności. Kluczową sprawą będzie ocena, czy powstałe okoliczności wskazujące na zagrożenie kontynuacji działalności powodują istotną niepewność.

Sytuacją charakteryzującą się ograniczonym stopniem niepewności będzie taka, w której występują pewne okoliczności mogące potencjalnie wpłynąć na kontynuację działalności, ale ryzyko rozwoju takiego scenariusza jest mało prawdopodobne. Tylko, że ostatni rok pokazał, że nawet najmniej prawdopodobne scenariusze mogą się ziścić. KSR w swojej rekomendacji podkreśla, że z uwagi na zmienność warunków związanych z pandemią można oczekiwać, iż w wielu przypadkach wystąpi jednak istotna niepewność.

PRZYKŁAD 1.

Jednostka działa w branży wynajmu nieruchomości biurowych. Posiada kilka biurowców w dużych miastach, gdzie dominują powierzchnie typu "open space". Spółka finansuje swoją działalność głównie kredytami długoterminowymi (50 proc. sumy aktywów) zabezpieczonymi na nieruchomościach i jest zobowiązana utrzymywać wskaźnik pokrycia odsetek zyskiem na działalności operacyjnej powiększonym o amortyzację napoziomie co najmniej 2.

W 2020 roku 60 proc. klientów spółki zainicjowało negocjacje dotyczące obniżenia czynszu, zmniejszenia wynajmowanej powierzchni lub zgłosiło wymóg przebudowy części biur w celu zmniejszenia otwartych przestrzeni. Wskutek tego wskaźnik wynajętych powierzchni na 31 grudnia 2020 r. spadł z 90 proc. do 80 proc. Trendy rynkowe wskazują, że powierzchnie biurowe będą nadal potrzebne. W 2020 roku spółka zanotowała wynik finansowy na poziomie o 5 proc. niższym od roku poprzedniego, ale wskaźnik z umowy kredytowej został spełniony ze sporym zapasem (wyniósł 2,8). Plany na kolejny rok zakładają jeszcze możliwe spadki. Zarząd jednostki zakłada szereg działań mających na celu sukcesywne dostosowanie działalności do potrzeb rynku, a jego plany finansowe pokazują, że wartość wskaźnika bankowego będzie spełniona w każdym scenariuszu. W związku z tym zakłada kontynuację działalności w ciągu co najmniej 12 miesięcy od dnia bilansowego.

W tej sytuacji mamy niewątpliwie do czynienia z wyższym poziomem niepewności niż w przeszłości. Okoliczności rynkowe wskazują na różne scenariusze, ale finansowanie jednostki raczej nie jest zagrożone w horyzoncie 12 miesięcy od dnia bilansowego. Odnotowano istnienie pewnych okoliczności mogących mieć wpływ na działalność w dalszej przyszłości (np. możliwy spadek popytu, spadek marży w wyniku renegocjacji umów). Ocena, czy powyższe okoliczności powodują obecnie istotną niepewność co do kontynuacji działalności będzie tutaj kluczowa, i do pewnego stopnia subiektywna. Pomocna może okazać się analiza zdarzeń po dniu bilansowym, wymagana na dzień sporządzenia sprawozdania finansowego. Jeśli nastąpi pozytywny rozwój spraw, brak ujęcia istotnej niepewności co do kontynuacji działalności może być zasadny w tym przypadku. Trzeba jednak podkreślić, że odmienna ocena okoliczności nie może być z góry wykluczona i wiele zależy od osądu zarządu, a całość będzie wymagała poszerzonego opisu w sprawozdaniu finansowym.

Dużo trudniejszą z punktu widzenia przygotowania sprawozdania finansowego jest sytuacja, w której zaistniałe okoliczności ocenimy jako wskazujące na istotną niepewność co do kontynuacji działalności, jednak niepowodujące jeszcze braku kontynuacji. Przykładami takich okoliczności będzie niepewność dotycząca finansowania działalności wskutek kończącej się umowy kredytowej lub zmiany rynkowe dotyczące zaistniałego już znacznego spadku popytu i niepewność odnośnie możliwości jego odbudowania. Należy wówczas we wprowadzeniu do sprawozdania finansowego negatywnie odpowiedzieć na pytanie o brak okoliczności wskazujących na zagrożenia co do kontynuacji działalności. Dodatkowo zagrożenia te należy opisać w samym wprowadzeniu, a także w szerzej w notach. Opis powinien odnosić się m.in. do zaktualizowanych prognoz z uwzględnieniem pesymistycznych scenariuszy rozwoju i oceniać możliwe plany przeciwdziałania negatywnym czynnikom, w tym dostępności finansowania i realności planów. Czytelnik sprawozdania finansowego musi jednoznacznie zrozumieć, że okoliczności są znaczące, a poziom niepewności wysoki.

PRZYKŁAD 2.

Sytuacja tutaj jest taka sama jak w Przykładzie 1, za wyjątkiem spełnienia wymogów umowy bankowej utrzymania odpowiednich wskaźników. Przyjmijmy, że umowa wskazuje minimalną wartość wskaźnika pokrycia odsetek zyskiem obrotowym powiększonym o amortyzację na poziomie 3 oraz wymóg wynajęcia co najmniej 85 proc. powierzchni na koniec każdego roku finansowego. Zarząd spółki jest w trakcie negocjacji z bankiem poluzowania wymaganych wskaźników, natomiast zarówno do 31 grudnia 2020 r. jak i do dnia sporządzenia sprawozdania warunki umowy nie zostały zmienione. Kredyt bankowy przy złamaniu określonych wskaźników może zostać wypowiedziany w każdej chwili. Zarząd oczekuje, że w ciągu kilku tygodni zakończy z bankiem negocjację zmiany warunków wskaźników kosztem nieco wyższego oprocentowania. Bank wystawił już wstępną promesę kredytową w tym zakresie. W związku z powyższym zarząd zdecydował o przygotowaniu sprawozdania finansowego zgodnie z założeniem kontynuacji działalności.

Powyższe okoliczności wskazują na dużo bardziej poważną sytuację. Zgodnie z umową bank może postawić kredyt w stan wymagalności i zaspokoić swoje roszczenia z nieruchomości w przypadku, w którym spółka nie będzie w stanie spłacić długu. Negocjacje wprawdzie trwają, ale nie wiadomo jak się zakończą. A ich wynik będzie miał fundamentalne znaczenie dla możliwości kontynuacji działalności. Sporządzając sprawozdanie finansowe należy przede wszystkim ocenić, czy założenie o kontynuacji działalności jest zasadne uwzględniając, m.in. stan negocjacji dotyczących finansowania. Jeśli przyjęcie tego założenia będzie uzasadnione (np. intencją banku wyrażoną w promesie), to w sprawozdaniu finansowym należy jednoznacznie wskazać, że zachodzi istotna niepewność dotycząca zdarzeń, które mogą budzić poważne wątpliwości co do zdolności jednostki do kontynuacji działalności, a konsekwencją tego może być brak uzyskania zakładanych korzyści ekonomicznych z aktywów i problemy z uregulowaniem zobowiązań w toku zwykłej działalności. Obok wskazania ryzyka należy też dodać opis planów i działań, które przekonały zarząd do przyjęcia założenia o kontynuacji działalności.

Ocena okoliczności wskazujących na niepewność co do kontynuacji działalności z założenia jest subiektywna, stąd obok ich opisania należy zadbać o jasne ujawnienie przesłanek do oceny. KSR podkreśla w swojej rekomendacji, że w warunkach pandemii Covid-19 ujawnienia są bardzo ważne także wtedy, gdy zarząd dojdzie do wniosku, że zagrożeń nie ma. Opis przesłanek i okoliczności wpływających na taki osąd powinien umożliwić odbiorcom sprawozdania finansowego zrozumienie powodów odporności danej firmy na obecny kryzys. Warto w tym momencie wspomnieć, że kwestia opisu kontynuacji działalności będzie z pewnością istotnym elementem badania sprawozdania finansowego przez biegłego rewidenta i może zostać ujęta także w sprawozdaniu z badania. Dodatkowe objaśnienie wskazujące na wystąpienie okoliczności znaczącej niepewności co do kontynuacji działalności, a w sytuacjach bardziej złożonych nawet zastrzeżenia lub odmowy wydania opinii, mogą pojawić się częściej niż dotychczas.

Brak kontynuacji działalności

Jeśli okoliczności, w których znalazła się dana jednostka wskazują wprost na brak możliwości kontynuacji działalności, sytuacja będzie najbardziej skomplikowana. Oprócz negatywnej odpowiedzi na pytanie o kontynuację działalności we wprowadzeniu do sprawozdania finansowego, całkowitej zmiany wymagały będą zasady rachunkowości, na których oparte będzie sprawozdanie finansowe. Podstawą nowych zasad będzie art. 29 uor, który nakazuje, m.in. wycenę aktywów jednostki w cenach sprzedaży możliwych do uzyskania, nie większych niż dotychczasowa wartość bilansowa, ujęcie dodatkowych rezerw na koszty i straty spowodowane zaniechaniem działalności i inne. W takim wypadku noty w informacji dodatkowej, dotyczące składników bilansu, będą musiały zostać poszerzone o odpowiednie wyjaśnienia zasad kalkulacji odpisów lub tworzenia rezerw. Niewielkim pocieszeniem przy takiej zmianie jest zapis w art. 64 uor, z którego wynika, że sprawozdania finansowe jednostek niekontynuujących działalności nie podlegają obowiązkowemu badaniu biegłego rewidenta. Konsekwentnie pozwala to na zastosowanie pewnych uproszczeń, jak np. brak sporządzania zestawienia zmian w kapitale lub rachunku przepływów pieniężnych.

Zdaniem autora

Piotr Bejger, biegły rewident prowadzący niezależną praktykę doradczą

Rok 2020 był z wielu powodów rokiem wyjątkowym. Niektóre zmiany wywołane pandemią COVID-19 będą krótkotrwałe, inne mogą być początkiem długofalowych trendów. Sporządzając sprawozdanie finansowe w tym roku konieczna będzie bardziej szczegółowa niż zwykle, rzetelna ocena kontynuacji działalności i zapewnienie odpowiedniego ujęcia założenia będącego podstawą sporządzenia tego sprawozdania. Wymóg ten dotyczy nie tylko przedsiębiorstw dotkniętych bezpośrednio obecną sytuacją, ale także tych, na które zawirowania gospodarcze miały mniejszy wpływ. Warto też pamiętać, że zachowanie właściwej transparentności w sprawozdaniu finansowym jest nie tylko obowiązkiem, ale także, do pewnego stopnia, zabezpiecza odpowiedzialność osób zarządzających i nadzorujących jednostkę, co nie jest bez znaczenia w warunkach podwyższonej niepewności.