W związku z faktem przyjęcia przez Parlament Europejski i Radę (UE) dyrektywy 2018/843 z 30 maja 2018 r. zmieniającej dyrektywę (UE) 2015/849 w sprawie zapobiegania wykorzystywaniu systemu finansowego do prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu oraz zmieniającej dyrektywy 2009/138/WE i 2013/36/UE (tzw. dyrektywa V) i określonym na 10 stycznia 2020 r. terminem jej implementacji polski ustawodawca przygotował projekt ustawy o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (tzw. ustawa o AML) oraz niektórych innych ustaw (UC24) opublikowany 4 marca 2020 r. na stronie Rządowego Centrum Legislacji. Obecnie projekt skierowany został do fazy opiniowania.

Zgodnie z uzasadnieniem do przedmiotowego projektu ustawy, powodem dokonania nowelizacji jest m.in. analiza działań podjętych w celu sfinansowania zamachów terrorystycznych, które miały miejsce we Francji oraz Belgii. Równie istotne pod tym względem było ujawnienie informacji w tzw. „dokumentach panamskich", które obnażyły wiele mankamentów światowego systemu finansowego. Unijny prawodawca dąży zatem do takich modyfikacji przepisów dotyczących przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu, które pozwoliłyby zachować maksymalną transparentność przepływów finansowych dokonywanych w systemie finansowym oraz doprowadziłyby do poprawy funkcjonowania organów odpowiedzialnych za wykrywanie środków finansowych pochodzących z działalności o charakterze przestępczym lub służących finansowaniu działalności terrorystycznej. Należy wskazać, że projekt obejmuje również przepisy, które nie wynikają bezpośrednio z wymogów prawa Unii Europejskiej, ale mają usprawnić funkcjonowanie krajowego systemu przeciwdziałania praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu.

Czytaj też: Przeciwdziałanie praniu pieniędzy a niezależny audyt procesów AML

Doprecyzowanie listy instytucji obowiązanych

Projektowana regulacja wprowadza do ustawy o AML szereg zmian. Jedną z ważniejszych modyfikacji polega na doprecyzowaniu listy instytucji obowiązanych, w szczególności poprzez dodanie do niej innych niż doradcy podatkowi i biegli rewidenci przedsiębiorców w rozumieniu ustawy z 6 marca 2018 r. – Prawo przedsiębiorców, świadczących usługi polegające na sporządzaniu deklaracji, prowadzeniu ksiąg podatkowych, udzielaniu porad, opinii lub wyjaśnień z zakresu przepisów prawa podatkowego lub celnego.

Katalog instytucji obowiązanych ma zostać również rozszerzony o przedsiębiorców prowadzących działalność polegającą na obrocie lub pośrednictwie w obrocie dziełami sztuki, przedmiotami kolekcjonerskimi oraz antykami, a także przechowywaniu, obrocie lub pośrednictwie w obrocie ww. towarami (w zakresie transakcji o wartości równej lub przekraczającej równowartość 10 000 euro, bez względu na to, czy transakcja jest przeprowadzana jako pojedyncza operacja, czy klika operacji, które wydają się być ze sobą powiązane).

Zmiany definicji ustawowych

Ważna zmiana dotyczy również uszczegółowienia niektórych definicji ustawowych, w tym m.in. definicji beneficjenta rzeczywistego, grupy, osoby zajmującej eksponowane stanowisko polityczne, czy wprowadzenie nowych definicji np. państwa członkowskiego. Warto zwrócić uwagę, że projekt ustawy zakłada zmianę definicji beneficjenta rzeczywistego wskazując wprost, że za taką osobę należy uznać „każdą osobę fizyczną" spełniającą wyszczególnione w ustawie o AML kryteria. Zmiana ta pozwoli na wyeliminowanie istniejących wątpliwości dotyczących możliwości dokonania identyfikacji jedynie jednego z kilku istniejących beneficjentów rzeczywistych.

Zakres informacji gromadzonych przez GIIF

Rozszerzony ma zostać również zakres gromadzonych przez Generalnego Inspektora Informacji Finansowej (GIIF) statystyk poprzez objęcie przedstawianym Prezesowi Rady Ministrów przez GIIF obowiązkowym sprawozdaniem większej ilości informacji.

Katalog wzmożonych środków bezpieczeństwa finansowego

Ponadto projekt wprowadza katalog wzmożonych środków bezpieczeństwa finansowego w przypadkach stosunków gospodarczych lub transakcji związanych z państwem trzecim wysokiego ryzyka (wymieniając m.in. uzyskanie informacji o źródle majątku klienta oraz beneficjenta rzeczywistego, czy uzyskanie akceptacji kadry kierowniczej wyższego szczebla na nawiązanie lub kontynuację stosunków gospodarczych) oraz w razie zidentyfikowania przypadku powstania wyższego ryzyka nakłada na instytucję obowiązaną obowiązek zastosowania działań mitygujących mających na celu zarządzenie ryzykiem związanym z transakcją.

Umieszczenie w projekcie ustawy katalogu wzmożonych środków bezpieczeństwa finansowego należy uznać za znaczne ułatwienie identyfikacji tego pojęcia również w przypadku stosowania tych środków do sytuacji innych niż relacje z klientami z państw trzecich wysokiego ryzyka. Należy przy tym pamiętać, że w przypadkach innych niż relacje z klientami z państw trzecich wysokiego ryzyka katalog ten pozostanie nadal katalogiem otwartym i to instytucja obowiązana może każdorazowo podjąć decyzję co do zastosowania innego wzmożonego środka bezpieczeństwa.

Zasady przechowywania informacji i dokumentów

Planowana regulacja przewiduje również doprecyzowanie zasad przechowywania przez instytucje obowiązane dokumentów i informacji uzyskanych w wyniku stosowania środków bezpieczeństwa finansowego. Wystosowanie przez GIIF żądania dalszego (ponad ustawowy termin 5 lat) przechowywania przez instytucję obowiązaną informacji będzie możliwe jedynie wówczas, gdy będzie to niezbędne dla zapewnienia prawidłowości postępowań w sprawach dotyczących przeciwdziałania praniu pieniędzy lub finansowaniu terroryzmu lub postępowań karnych i oznacza, że GIIF będzie musiał rozważyć istnienie w danym przypadku przesłanki „konieczności" oraz „proporcjonalności" żądania.

Listy „krajowych PEP-ów"

Należy również zwrócić uwagę, że ustawodawca unijny nakłada na państwa członkowskie UE obowiązek opracowania oraz publikacji listy tzw. „krajowych PEP-ów", a więc wykazu krajowych stanowisk i funkcji publicznych będących eksponowanymi stanowiskami publicznymi, który w polskim ustawodawstwie określony ma zostać w formie rozporządzenia Ministra właściwego ds. finansów publicznych. W tym zakresie, wydaje się właściwą zmiana obowiązujących w instytucjach obowiązanych procedur AML poprzez odniesienie się w nich wprost do konieczności uwzględniania rozporządzenia zawierającego wykaz PEP.

Mechanizm weryfikacji danych CRBR

Warto zaznaczyć, że zgodnie z dyspozycją dyrektywy V do ustawy o AML powinien zostać wprowadzony mechanizm weryfikacji danych zawartych w Centralnym Rejestrze Beneficjentów Rzeczywistych (CRBR). Projekt ustawy nakłada na instytucje obowiązane obowiązek podjęcia czynności w celu wyjaśnienia rozbieżności pomiędzy informacjami o beneficjencie rzeczywistym klienta zgromadzonymi w CRBR a tymi ustalonymi przez instytucję obowiązaną. Zmianę tę należy postrzegać jako kolejny krok prawodawcy krajowego przenoszący odpowiedzialność za zapewnienie przejrzystości systemu finansowego na podmioty prawa prywatnego.

Nowelizacja w tym obszarze rzutuje na wewnętrzne procedury instytucji obowiązanych. Według treści projektu wewnętrzna procedura instytucji obowiązanej powinna zostać rozszerzona o:

- zasady odnotowywania rozbieżności pomiędzy informacjami zgromadzonymi w CRBR a informacjami o beneficjentach rzeczywistych klienta ustalonymi w toku stosowania środków bezpieczeństwa finansowego oraz

- zasad dokumentowania utrudnień stwierdzonych w związku z weryfikacją tożsamości beneficjenta rzeczywistego oraz czynności podejmowanych w związku z identyfikacją jako beneficjenta rzeczywistego osoby zajmującej wyższe stanowisko kierownicze.

Projekt zakłada również poszerzenie katalogu uprawnień organu właściwego w sprawach CRBR o możliwość nakładania kar administracyjnych w wysokości do 1 000 000 zł na podmioty zobowiązane do zgłaszania informacji do CRBR w przypadku niedopełnienia obowiązków zgłoszenia informacji w terminach ustawowych lub podania informacji nieprawdziwych. Ponadto w przypadku nowelizacji ustawy o AML beneficjent rzeczywisty będzie zobligowany do dostarczenia podmiotom zobowiązanym do dokonania zgłoszenia do CRBR wszelkich informacji oraz dokumentów niezbędnych do zgłoszenia i jego aktualizacji. Należy też mieć na uwadze, że projekt rozszerza katalog podmiotów, które będą zobowiązane do zgłaszania informacji o beneficjentach rzeczywistych o:

- trusty, których powiernicy lub osoby zajmujące stanowiska równoważne mają miejsce zamieszkania lub siedzibę na terytorium RP lub nawiązują stosunki gospodarcze lub nabywają nieruchomość na terytorium RP, w imieniu lub na rzecz trustu,

- spółki partnerskie,

- europejskie zgrupowania interesów gospodarczych,

- spółki europejskie,

- spółdzielnie,

- spółdzielnie europejskie,

- stowarzyszenia podlegające wpisowi do KRS,

- fundacje.

Działalność na rzecz spółek lub trustów oraz działalność w zakresie walut wirtualnych

Zgodnie z projektem ustawy, w znowelizowanej ustawie o AML ma zostać uchylony rozdział 11 „Inne środki służące ochronie interesu publicznego" oraz wprowadzony rozdział 11a „Działalność na rzecz spółek lub trustów oraz działalność w zakresie walut wirtualnych". Zgodnie z rozdziałem 11a, państwa członkowskie obowiązane są zapewnić, aby podmioty świadczące usługi wymiany walut pomiędzy walutami wirtualnymi a fiducjarnymi podlegały obowiązkowi uzyskania rejestracji, a na podmioty świadczące usługi na rzecz trustów lub spółek nałożony został obowiązek uzyskania zezwolenia lub rejestracji.

Rozszerzenie zakresu obowiązkowych szkoleń

Nowe brzmienie ustawy przewidywać ma również, że instytucje obowiązane zapewniają udział osób wykonujących obowiązki związane z przeciwdziałaniem praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu w programach szkoleniowych dotyczących realizacji tych obowiązków, uwzględniających zagadnienia związane z ochroną danych osobowych. Przedmiotowa zmiana wydaje się być istotna, ponieważ wykonywanie obowiązków wynikających z ustawy o AML, zwłaszcza w zakresie stosowania środków bezpieczeństwa finansowego, związane jest z przetwarzaniem danych osobowych osób fizycznych. Aktualnie to same instytucje obowiązane decydują o uwzględnieniu w programach szkoleniowych zagadnień związanych z przetwarzaniem danych osobowych – nie jest to natomiast obligatoryjne. Wydaje się zatem, że obowiązkowym punktem szkolenia będzie informacja o przetwarzaniu danych beneficjentów rzeczywistych klientów – z powołaniem się na odpowiednie przepisy rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z 27 kwietnia 2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE (ogólne rozporządzenie o ochronie danych). W tym kontekście istotne jest również wprowadzenie w drodze nowelizacji przepisu, który stanowi, że przetwarzanie danych osobowych na podstawie ustawy uznaje się za działanie leżące w interesie publicznym w rozumieniu ogólnego rozporządzenia o ochronie danych.

Ochrona sygnalistów

Chociaż dyrektywa w sprawie ochrony osób zgłaszających przypadki naruszenia prawa Unii (tzw. sygnalistów, ang. whistleblowers), która przewiduje nałożenie na przedsiębiorców oraz instytucje publiczne obowiązków mających na celu ochronę sygnalistów, tj. osób zgłaszających w sektorze prywatnym lub publicznym (w ramach danej organizacji lub organowi zewnętrznemu) informacje na temat naruszeń uzyskane w kontekście związanym z pracą, ma zostać transponowana do polskiego porządku prawnego do 15 maja 2021 r., to jednak przepisy ustawy o AML zwierają odrębny reżim ochrony sygnalistów. Projektowane zmiany zwierają przepisy obligujące instytucje obowiązane do zapewnienia swoim pracownikom oraz osobom działającym na rzecz instytucji obowiązanych i wykonującym czynności związane z raportowaniem GIIF lub właściwemu prokuratorowi podejrzeń popełniania przestępstw odpowiedniego stopnia ochrony przed negatywnymi działaniami, w tym w szczególności działaniami o charakterze represyjnym lub polegającymi na kierowaniu gróźb karalnych pod adresem takich osób.

Sygnaliści narażeni na działania represyjne będą natomiast uprawnieni do zgłaszania takich przypadków bezpośrednio do GIIF. Minister Finansów będzie zobowiązany natomiast do określenia w drodze rozporządzenia sposobu odbierania takich zgłoszeń i sposobu postępowania z nimi, mając na uwadze prawa sygnalisty.

Konsekwencje zmian

Jeżeli projektowane zmiany przejdą procedurę legislacyjną w brzmieniu zgodnym z opublikowanym, instytucje obowiązane czekają w najbliższym czasie istotne modyfikacje w zakresie procedur wewnętrznych oraz konieczność uzupełniającego przeszkolenia pracowników wykonujących obowiązki związane z AML.

Wojciech Majkowski dyrektor w zespole ds. podatku dochodowego od osób prawnych w KPMG w Polsce

Karolina Jaskulska ekspert w zespole ds. podatku dochodowego od osób prawnych w KPMG w Polsce

Maciej Sawczuk ekspert w zespole ds. podatku dochodowego od osób prawnych w KPMG w Polsce