Odpowiedzialność za szkody na gruntach rolnych różni się w zależności od źródła szkody (np. działalność górnicza, rolnicza, przemysłowa czy wskutek zdarzeń naturalnych) oraz od podmiotu, który ponosi odpowiedzialność za poniesioną szkodę (osoba fizyczna, osoba prawna, Skarb Państwa czy jednostka samorządu terytorialnego).
Szeroka definicja
Definicja gruntu rolnego jest stosunkowo szeroka i zawiera w sobie szereg przykładów, które na pierwszy rzut oka nie muszą kojarzyć się z gruntem przeznaczonym do celów rolniczych. Zgodnie z art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (t.j. w: DzU z 2024 r., poz. 82) grunty:
1) określone w ewidencji gruntów jako użytki rolne;
2) pod stawami rybnymi i innymi zbiornikami wodnymi, służącymi wyłącznie dla potrzeb rolnictwa;
3) pod wchodzącymi w skład gospodarstw rolnych budynkami mieszkalnymi oraz innymi budynkami i urządzeniami służącymi wyłącznie produkcji rolniczej oraz przetwórstwu rolno-spożywczemu;
3a) pod budynkami, budowlami i urządzeniami wchodzącymi w skład biogazowni rolniczej spełniającej warunki określone w art. 4 ust. 1 ustawy z 13 lipca 2023 r. o ułatwieniach w przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie biogazowni rolniczych, a także ich funkcjonowaniu (DzU, poz. 1597), a także grunty położone między tymi budynkami, budowlami i urządzeniami lub w bezpośrednim ich sąsiedztwie, tworzące zorganizowaną całość gospodarczą, w tym zajęte pod dojazdy, place składowe, postojowe i manewrowe, śmietniki, miejsca magazynowania odpadów i ogrodzenia, o ile ich łączna powierzchnia nie jest większa niż 1 ha i wchodzą one w skład gospodarstwa rolnego;
4) pod budynkami i urządzeniami służącymi bezpośrednio do produkcji rolniczej uznanej za dział specjalny, stosownie do przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych i podatku dochodowym od osób prawnych;
5) parków wiejskich oraz pod zadrzewieniami i zakrzewieniami śródpolnymi, w tym również pod pasami przeciwwietrznymi i urządzeniami przeciwerozyjnymi;
6) rodzinnych ogrodów działkowych i ogrodów botanicznych;
7) pod urządzeniami: melioracji wodnych, przeciwpowodziowych i przeciwpożarowych, zaopatrzenia rolnictwa w wodę, kanalizacji oraz utylizacji ścieków i odpadów dla potrzeb rolnictwa i mieszkańców wsi;
8) zrekultywowane dla potrzeb rolnictwa;
9) torfowisk i oczek wodnych;
10) pod drogami dojazdowymi do gruntów rolnych.
Grunty rolne mogą występować zarówno na terenach wiejskich, jak i miejskich, jeśli są użytkowane rolniczo. Nie ma zatem znaczenia, czy dany grunt jest położony na terenie miasta, czy wsi – liczy się jedynie jego faktyczne przeznaczenie. Status gruntu rolnego nadaje ewidencja gruntów i budynków (EGiB), która zawiera klasyfikację gruntów według rozporządzenia ws. ewidencji gruntów i budynków. W pewnych przypadkach grunt może mieć status rolny, nawet jeśli chwilowo nie jest uprawiany. Liczy się bowiem jego potencjalna przydatność do produkcji rolniczej. Należy również nadmienić, że grunt rolny to taki, który w planie miejscowym ma funkcję rolniczą. Dla uznania danego gruntu za rolny nie jest przy tym istotna jego klasa bonitacyjna. Nawet grunty słabe jakościowo (klasy IV–VI) pozostają gruntami rolnymi.
Czym są szkody ?
W najbardziej ogólnym ujęciu szkody na gruntach rolnych to wszelkie negatywne zmiany zachodzące w glebie lub jej otoczeniu, które prowadzą do obniżenia wartości użytkowej, produkcyjnej lub przyrodniczej tych gruntów rolnych. Szkody na gruntach rolnych mogą mieć zatem charakter zarówno fizyczny (np. zniszczenie warstwy próchnicznej, zagęszczenie gleby), jak i chemiczny (skażenie substancjami toksycznymi, zasolenie), biologiczny (zaburzenia mikroflory glebowej) czy hydrologiczny (zalanie, odwodnienie, zamulenie), a nawet ekonomiczny (spadek ilości plonów lub wartości gruntu). Szkody na gruntach rolnych mogą mieć różnorakie przyczyny. Mogą one powstawać zarówno wskutek działań człowieka, jak np. intensywna działalność budowlana, przemysłowa, nieprawidłowa gospodarka odpadami czy wypalanie traw, ale również przez zjawiska naturalne, jak susze i powodzie, czy nawet intensywną penetrację przez zwierzynę dziką (szkody łowieckie). Ich skutkiem może być czasowa lub trwała utrata zdolności produkcyjnej gleby, obniżenie dochodów rolnika i konieczność poniesienia kosztów rekultywacji.
Cywilnoprawne podstawy
Kodeks cywilny (t.j. w: DzU z 2024 r., poz. 1061) zawiera ogólne zasady odpowiedzialności za wyrządzenie szkody, w tym również szkody w gruntach rolnych, czyli straty poniesione przez właściciela/użytkownika gruntu rolnego na skutek działań osób trzecich. Może to obejmować np. zanieczyszczenie gleby, zalanie pól, zasolenie, zniszczenie upraw czy zmianę struktury gruntu.
Podstawowym rodzajem odpowiedzialności za szkody na gruntach rolnych jest odpowiedzialność na zasadzie winy. Zasadniczym przepisem regulującym tę podstawę odpowiedzialności jest przepis art. 415 kodeksu cywilnego. Zgodnie z nim: „Kto z własnej winy wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia”.
Aby wykazać zatem odpowiedzialność za szkodę na gruntach rolnych, należy wykazać:
1) winę sprawcy (umyślność lub niedbalstwo),
2) fakt powstania szkody (np. zmniejszenie plonów, koszt rekultywacji),
3) adekwatny związek przyczynowo-skutkowy.
Sytuacja wygląda odmiennie w przypadkach, gdy kodeks cywilny przewiduje odpowiedzialność na zasadzie ryzyka. Przykładem takiej regulacji jest przepis art. 435 k.c., zgodnie z którym prowadzący na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody (pary, gazu, elektryczności, paliw płynnych itp.) ponosi odpowiedzialność za szkodę na osobie lub mieniu, wyrządzoną komukolwiek przez ruch przedsiębiorstwa albo zakładu, chyba że szkoda nastąpiła wskutek siły wyższej albo wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą nie ponosi odpowiedzialności.
Te same zasady odpowiedzialności stosuje się odpowiednio do przedsiębiorstw lub zakładów wytwarzających środki wybuchowe albo posługujących się takimi środkami. Zatem w przypadkach, gdy mamy do czynienia z przedsiębiorstwami opierającymi swoją aktywność np. na energii elektrycznej, nie jest wymagane wykazanie winy przy wyrządzeniu szkody na gruntach rolnych.
Wystarczające jest bowiem dowiedzenie, że szkoda powstała w związku z funkcjonowaniem danego zakładu przemysłowego.
Immisje a grunty rolne
Immisje, czyli pośrednie oddziaływania pochodzące z nieruchomości sąsiednich, mogą wpływać na grunt rolny poprzez zakłócenie jego właściwości fizycznych, chemicznych czy biologicznych, przy jednoczesnym obniżeniu jego wartości użytkowej i produkcyjnej. Immisje mogą mieć formę pyłów, dymów, gazów, ścieków, hałasu, drgań czy promieniowania, które przedostają się z nieruchomości sąsiednich lub zakładów przemysłowych. Przykładowo pyły zawierające metale ciężkie mogą osadzać się na glebie i uprawach, powodując ich toksyczność, natomiast ścieki czy spływy powierzchniowe mogą prowadzić do zasolenia, zakwaszenia lub skażenia gruntu substancjami chemicznymi. Immisje hałasowe lub mechaniczne mogą również wpływać pośrednio na strukturę gleby, np. poprzez drgania powodujące jej zagęszczenie. Takie oddziaływania, jeśli przekraczają przeciętną miarę korzystania z nieruchomości, mogą stanowić podstawę do roszczeń cywilnoprawnych o zaprzestanie naruszeń lub naprawienie szkody.
Zgodnie z art. 144 kodeksu cywilnego właściciel nieruchomości powinien przy wykonywaniu swego prawa powstrzymywać się od działań, które by zakłócały korzystanie z nieruchomości sąsiednich ponad przeciętną miarę, wynikającą ze społeczno-gospodarczego przeznaczenia nieruchomości i stosunków miejscowych. Przytoczony przepis nakłada na właściciela nieruchomości obowiązek takiego korzystania z nieruchomości, aby nie zakłócać korzystania z sąsiednich nieruchomości ponad przeciętną miarę wynikającą ze społeczno-gospodarczego przeznaczenia tych gruntów. Jeśli immisje przekraczają tę miarę, mogą stanowić podstawę do roszczeń sąsiedzkich, w tym o ich zaprzestanie lub odszkodowanie. Jeśli zatem wskutek immisji doszło np. do skażenia gruntu, można domagać się naprawienia wynikłej stąd szkody od właściciela nieruchomości, z której pochodzą immisje.
Naprawienie szkody na gruntach rolnych
Zgodnie z przepisem art. 363 §1 kodeksu cywilnego naprawienie szkody powinno nastąpić, według wyboru poszkodowanego, bądź przez przywrócenie stanu poprzedniego, bądź przez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej. Jednakże gdyby przywrócenie stanu poprzedniego było niemożliwe albo gdyby pociągało za sobą dla zobowiązanego nadmierne trudności lub koszty, roszczenie poszkodowanego ogranicza się do świadczenia w pieniądzu.
Poszkodowany właściciel gruntów rolnych może zatem dochodzić odszkodowania bądź też może żądać przywrócenia stanu poprzedniego, czyli rekultywacji gruntu. Dodatkowo, jeśli szkoda została wyrządzona przez działanie naruszające przepisy o ochronie środowiska, odpowiedzialność może mieć charakter administracyjny, zgodnie z ustawą Prawo ochrony środowiska lub ustawą o zapobieganiu szkodom w środowisku. W takich przypadkach właściwy organ (np. marszałek województwa) może nakazać sprawcy przeprowadzenie działań naprawczych. W niektórych sytuacjach, np. gdy szkoda powstała w wyniku działalności podmiotu publicznego, możliwe jest także dochodzenie roszczeń od Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego.
W praktyce naprawienie szkody może przybrać formę finansowej rekompensaty, rekultywacji gleby, wypłaty odszkodowania za utracone plony lub inne korzyści, a także sądowego zakazu kontynuowania szkodliwych działań.
