Spółdzielnie energetyczne (SE) to instrumenty społeczności energetycznych działających w zakresie energii odnawialnej. Powołanie do życia tej instytucji stanowi odpowiedź na zmiany zachodzące w sektorze energetyki. Choć stanowią ważne narzędzie do realizacji sprawiedliwości energetycznej i zrównoważonej transformacji energetycznej, polski ustawodawca wciąż niedostatecznie wspiera ich rozwój.
SE, której działanie zostało umiejętnie zaplanowane, a model biznesowy dostosowano do jej potrzeb, pozwala zwiększyć przychody wytwórców energii elektrycznej oraz obniżyć koszty dla jej odbiorców. Ten oparty na odnawialnych źródłach energii instrument może więc stanowić całkiem atrakcyjną alternatywę dla pozyskiwania energii ze źródeł konwencjonalnych.
Zainteresowanie SE rośnie dynamicznie, co dostrzegalne jest zarówno wśród przedsiębiorców, jak i jednostek samorządu terytorialnego. Najlepszym tego potwierdzeniem są dane z wykazu SE prowadzonego przez dyrektora generalnego KOWR. Pod koniec 2023 roku w wykazie znajdowało się 25 spółdzielni, rok później – 60, a do 4 września 2025 roku liczba ta sięgnęła 138. Tak znaczący przyrost nowych SE, jak ten obserwowany w 2025 roku, wynika po części z nadchodzących zmian. Od początku 2026 roku minimalny próg autokonsumpcji energii dla SE wzrośnie bowiem z 40 do 70 proc. Choć jest to duża zmiana, nie przekreśla ona korzyści, jakie dobrze ułożona spółdzielnia energetyczna może przynieść jej członkom.
Korzyści z założenia
SE jest narzędziem pozwalającym realnie obniżyć koszty energii. Jest to możliwe m.in. dzięki zwolnieniom z części opłat, takich jak opłata kogeneracyjna, OZE, mocowa, akcyza – dla instalacji do 1 MW, a także zwolnieniu lub zastosowaniu preferencyjnej stawki opłaty zmiennej. Kolejnym czynnikiem pozwalającym na obniżenie kosztów energii przez członków SE jest jej rozliczanie w systemie opustów 1:0,6, w którym za każdą jednostkę oddaną do sieci odbiera się 0,6 jednostki.
Energia bilansowana jest lokalnie, co umożliwia wewnętrzne, elastyczne ustalenie zasad rozliczania wytwarzanej i konsumowanej energii, bez dodatkowych opłat dla operatorów zewnętrznych. SE może także ustalić stałą cenę za energię na dany okres, co stanowi gwarancję stabilności ceny energii dla jej członków. Ponadto SE może zastosować preferencyjną stawkę w stosunku do danego członka, np. borykającego się z ubóstwem energetycznym. Nabiera to szczególnego znaczenia, gdy członkami są osoby fizyczne lub jednostki gminne.
Dodatkowo spółdzielnie mogą korzystać z programów wsparcia, w ramach których oferowane są pożyczki i dotacje na inwestycje w OZE i magazyny energii. Pomimo wzrostu zainteresowania społecznego tą instytucją SE wciąż pozostaje konstrukcją prawną stosunkowo nową i rozproszoną legislacyjnie. Obecnie jest najlepszy czas na to, aby zrozumieć istotę działania SE i świadomie rozważyć decyzję o jej założeniu. Tylko podmioty, które niezwłocznie rozpoczną działania formalne w tym kierunku, będą miały szansę na skorzystanie z wciąż preferencyjnego progu autokonsumpcji.
Spółdzielnia energetyczna
Zgodnie z definicją ustawową sformułowaną w ustawie o odnawialnych źródłach energii (ustawa OZE) SE jest spółdzielnią w rozumieniu ustawy – Prawo spółdzielcze lub spółdzielnią rolników w rozumieniu ustawy o spółdzielniach rolników. Przedmiotem działalności SE jest wytwarzanie energii elektrycznej, biogazu (lub biogazu rolniczego) lub ciepła w instalacjach OZE, obrót nimi lub ich magazynowanie, dokonywane w ramach działalności prowadzonej wyłącznie na potrzeby własne spółdzielni i jej członków.
Procedura zakładania SE składa się z dwóch etapów formalno-prawnych (rejestracyjnych). Zanim jednak podmioty, które zamierzają powołać SE, przystąpią do ich realizacji, powinny przeprowadzić „etap przygotowawczy”. W pierwszej kolejności należy wybrać jedną z dwóch form organizacyjno-prawnych, czyli spółdzielnię lub spółdzielnię rolników oraz jeden z trzech modeli członkostwa. W zależności od wybranego modelu członkostwa SE może założyć min. dziesięć osób fizycznych lub trzy osoby prawne. W przypadku modelu mieszanego, w którym członkami są zarówno osoby fizyczne, jak i osoby prawne, wymaga się min. dziesięciu członków. Możliwość zapewnienia wymaganej dla wybranego modelu liczby członków jest szczególnie ułatwiona w przypadku gmin, ponieważ każda jej jednostka gminna traktowana jest jako osobny członek SE.
Niezbędne wymogi
Zgodnie z ustawą OZE, aby spółdzielnia mogła uzyskać status spółdzielni energetycznej, musi spełniać określone warunki terytorialne, organizacyjne i techniczne. Działalność SE ogranicza się do obszaru jednej gminy wiejskiej lub miejsko-wiejskiej lub trzech sąsiadujących ze sobą gmin tego typu. Działalność SE jest także ograniczona do obszaru działania jednego operatora sieci dystrybucyjnej (OSD). Oznacza to, że spółdzielnia i jej członkowie (wytwórcy i odbiorcy) mają być przyłączeni lub posiadać punkty poboru na terenie jednego OSD.
Kolejnym istotnym czynnikiem warunkującym uzyskanie statusu spółdzielni energetycznej, który należy uwzględnić przed jej rejestracją, jest ocena możliwości zaspokojenia minimalnego progu autokonsumpcji. SE musi zaplanować zużycie energii przez spółdzielnię oraz jej członków, tak aby móc wykazać możliwość pokrycia w skali roku 70 proc. zapotrzebowania na energię elektryczną z instalacji OZE. W ramach wsparcia rozwoju SE ustawodawca przewidział jednak istotne, choć niestety ograniczone w czasie ułatwienie. Spółdzielnie, które do dnia 31 grudnia 2025 r. złożą wniosek o zamieszczenie ich danych w wykazie spółdzielni energetycznych prowadzonym przez dyrektora generalnego KOWR, mogą skorzystać z obniżonego do 40 proc. wymogu pokrycia zapotrzebowania.
Model działania
Kolejnym krokiem, który należy podjąć przed rejestracją, jest wybór jednego z dwóch modeli operacyjnych działania SE. Pierwszy z nich opiera się na wspólnych instalacjach należących do spółdzielni z rozliczeniem energii proporcjonalnie do poniesionych kosztów i udziałów członków. Drugi model opiera się na instalacjach należących do członków wytwórców z możliwością konsumpcji energii przez pozostałych członków odbiorców. W obu modelach niezbędne jest jednak szczegółowe określenie zasad rozliczeń wewnętrznych dotyczących wytworzonej energii.
Niezwykle ważne jest także przygotowanie bilansu energetycznego. Pozwoli on zobrazować zużycie energii elektrycznej w okresie ostatnich 12 miesięcy przez członków spółdzielni w budynkach, które zostaną nią objęte. Bilans stanowi zatem podstawę do określenia potrzeb energetycznych oraz dopasowania planowanej produkcji energii z OZE do realnego zapotrzebowania. Umożliwia to ocenę możliwości spełnienia przez SE wymogu minimalnej ustawowej autokonsumpcji.
Dopiero po ustrukturyzowaniu powyższych założeń uzasadnione jest przystąpienie do części formalno-prawnej rejestracji SE. Dla realizacji pierwszego z dwóch etapów rejestracyjnych niezbędne jest opracowanie dokumentacji korporacyjnej. Obejmuje ona przygotowanie statutu określającego zasady działania SE oraz uchwał powołujących do życia organy statutowe spółdzielni, a także zgody na pełnienie określonych funkcji w tych organach. W celu przyjęcia dokumentacji oraz podjęcia stosownych uchwał konieczne jest przeprowadzenie zgromadzenia założycieli, a także posiedzenia rady nadzorczej spółdzielni. Następnie należy przygotować i złożyć wniosek o wpis SE w rejestrze przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego (KRS).
Warunkiem rozpoczęcia prowadzenia działalności przez SE jest wpis jej danych w wykazie prowadzonym przez dyrektora generalnego KOWR. Jest to możliwe dopiero po wpisaniu spółdzielni do KRS i następuje na wniosek spółdzielni. Co istotne, składając wniosek do KOWR, spółdzielnia nie ma obowiązku wskazywania jako członków SE wszystkich członków założycieli (zgłoszonych do KRS). Spółdzielnia może założyć SE dla tych członków, którzy spełniają opisane powyżej wymogi ustawowe zastrzeżone dla SE. Do wniosku należy dołączyć wymagane przez KOWR oświadczenia oraz statut SE.
Działalność spółdzielni
Po wpisie do wykazu prowadzonego przez dyrektora generalnego KOWR SE może rozpocząć działalność w zakresie produkcji energii. SE nie są objęte wymogiem uzyskania koncesji, ponieważ z założenia wytwarzana energia ma służyć maksymalnej autokonsumpcji. Sprzedaż energii dokonywana jest między SE i jej członkami, przy czym wytwórcą może być zarówno spółdzielnia, jak i członkowie.
Rozliczeń SE dokonuje sprzedawca zobowiązany (lub inny wybrany), z którym SE i członkowie zawarli umowę. Energię rozlicza się w okresach rozliczeniowych, a niewykorzystana energia przechodzi na kolejne okresy – maksymalnie do 12 miesięcy. Nadwyżki wyceniane są według średniej ceny rynkowej z poprzedniego kwartału.
Podsumowanie
Spółdzielnia energetyczna to instytucja, która może przynieść wymierne oszczędności, szczególnie dla przedsiębiorców prowadzących działalność gospodarczą, którzy generują duże zużycie energii, rolników, a także gmin oraz ich jednostek organizacyjnych i gminnych osób prawnych. Jej powołanie wymaga rzetelnego przygotowania organizacyjnego i formalno-prawnego. Polega ono w szczególności na sprawdzeniu wymogów ustawowych, wyborze odpowiedniego modelu działania oraz przygotowaniu dokumentacji wewnętrznej i rejestrowej.
Obecnie to najlepszy moment na założenie SE, ponieważ spółdzielnie, które do 31.12.2025 r. złożą wniosek o wpis do wykazu SE prowadzonego przez dyrektora generalnego KOWR, mogą korzystać z obniżonego 40 proc. progu autokonsumpcji. Jest to także istotne, ponieważ próg ten musi być utrzymywany w sposób ciągły – jego naruszenie stanowi przesłankę do wykreślenia SE z rejestru.
Model SE w Polsce ma charakter społeczny. W konsekwencji SE nie prowadzi sprzedaży na zewnątrz, a wytwarzana energia przeznaczana jest do wykorzystywania przez spółdzielnię i jej członków. Niewykluczone jednak, że w przyszłości, zgodnie z rekomendacjami europejskimi, także polskie przepisy umożliwią szerszą sprzedaż energii przez SE, a tym samym zwiększenie jej potencjału.
Katarzyna Orzeł
radca prawny, Kancelaria Brightspot Legal Katarzyna Orzeł, Maciej Jojczyk sp.k.
Katarzyna Sikora
prawnik, Kancelaria Brightspot Legal Katarzyna Orzeł, Maciej Jojczyk sp.k.
