Pracownik zwalniany z przyczyn niedotyczących pracowników na podstawie ustawy z 13 marca 2003 o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy (DzU nr 90, poz. 844 ze zm.) ma prawo, po spełnieniu określonych w niej warunków, do odprawy pieniężnej.
Jeśli zdecyduje się odwołać od wypowiedzenia umowy o pracę do sądu, kwestionując przyczynę wskazaną w wymówieniu, a w trakcie postępowania sądowego okaże się, że ta przyczyna była pozorna, to sąd pracy – stosownie do żądania pracownika – orzeka o bezskuteczności wypowiedzenia, a jeżeli umowa o pracę uległa już rozwiązaniu – o przywróceniu pracownika do pracy albo o odszkodowaniu (art. 45 kodeksu pracy).
Brak podstaw wypłaty
Niezależnie jakie będzie orzeczenie, pracownik jest zobowiązany zwrócić wypłaconą odprawę z tytułu zwolnień grupowych. Faktycznie nie było bowiem podstaw do stosowania w tym wypadku przepisów ustawy dotyczących odprawy. Z przepisów tych wynika bowiem, że odprawa przysługuje pracownikowi tylko w związku z rozwiązaniem stosunku pracy w ramach zwolnienia grupowego (albo indywidualnego dokonanego wyłącznie z przyczyn niedotyczących pracownika).
Stanowisko takie zostało potwierdzone w orzecznictwie sądowym. W wyroku z 5 listopada 2007 (II PK 29/07) Sąd Najwyższy stwierdził, że skutkiem ustalenia w toku procesu sądowego braku przyczyn niedotyczących pracownika, które uzasadniałyby wypowiedzenie umowy o pracę, musi być uznanie bezpodstawności wypłaty odprawy pieniężnej.
Świadczenie to przysługuje tylko wówczas, gdy rozwiązanie umowy o pracę następuje właśnie z tych przyczyn. W konsekwencji wyrok sądu nakazujący przywrócenie do pracy (albo stosowne odszkodowanie) przesądza o konieczności zakwalifikowania wypłaconej pracownikowi odprawy jako świadczenia nienależnego w rozumieniu przepisów kodeksu cywilnego.
Taka linia orzecznicza
jest kontynuowana również w najnowszym orzecznictwie Sądu Najwyższego, w szczególności w wyroku z 22 czerwca 2011 (II PK 4/11). W uzasadnieniu tego orzeczenia sąd, powołując się na wcześniejsze orzecznictwo, wyjaśnił m.in., że odszkodowanie z tytułu nieuzasadnionego rozwiązania umowy o pracę na podstawie ustawy o zwolnieniach grupowych i odprawa pieniężna wypłacana z tytułu takiego zwolnienia to dwie odrębne instytucje prawne. Prawo do nich powstaje w ściśle określonych przypadkach.
Alternatywa rozłączna
Z logicznego punktu widzenia między zakresami zastosowania obu regulacji zachodzi relacja alternatywy rozłącznej. Jeśli bowiem pracodawca rozwiązał umowę na podstawie ustawy o zwolnieniach grupowych i przyczyny wypowiedzenia są prawdziwe, to powstaje obowiązek zapłaty odprawy.
Pracownik nie ma wówczas prawa do odszkodowania z tytułu nieuzasadnionego rozwiązania umowy o pracę. Jeśli przyczyny wymówienia (leżące po stronie pracodawcy) są nieprawdziwe, to pracownik nabywa uprawnienia wskazane w art. 45 k.p., tracąc jednocześnie prawo do świadczeń na podstawie ustawy o zwolnieniach grupowych.
Co istotne, pracownik nie może odmówić zwrotu uzyskanej odprawy, zasłaniając się okolicznością, że odprawę tę zużył.
Jak orzekł Sąd Najwyższy w wyroku z 26 czerwca 2006 (II PK 330/05), pracownik, wnosząc pozew o przywrócenie do pracy lub odszkodowanie, musi liczyć się z tym, że powództwo może zostać uwzględnione. Wtedy odpadnie podstawa zapłaty odprawy, a wypłacona kwota stanie się świadczeniem nienależnym.