Zaliczki na poczet przewidywanej dywidendy wypłacane są przede wszystkim w spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością. Wypłata zaliczek rzadziej występuje w spółkach akcyjnych, choć formalnie jest dopuszczalna. Również spółki publiczne wykorzystują zaliczki na poczet dywidendy jako element polityki dywidendowej i zachęty dla potencjalnych inwestorów. Zaliczka na poczet przewidywanej dywidendy jest z pewnością atrakcyjna dla wspólników/akcjonariuszy – stanowi bowiem możliwość pobierania zysków ze spółki kapitałowej częściej niż raz w roku obrotowym. Wypłata zaliczek na poczet przewidywanej dywidendy wiąże się jednak z istotnym ryzykiem zarówno dla spółki, jak również dla wspólnika/akcjonariusza, któremu zaliczka została wypłacona. Po zakończeniu roku obrotowego i po sporządzeniu sprawozdania finansowego może się bowiem okazać, że w spółce nie wystąpił zysk za rok obrotowy, w którym doszło do wypłaty zaliczek na poczet dywidendy. Czy w takiej sytuacji spółka ma prawo domagać się zwrotu zaliczek na poczet dywidendy pobranych przez wspólników/akcjonariuszy?

Czytaj także: Ewidencja księgowa opcji na akcje - standard MSSF 2

Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością

Przesłanki wypłaty zaliczki na poczet przewidywanej dywidendy w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością określają art. 194 i 195 kodeksu spółek handlowych (dalej: k.s.h.). Aby mogło dojść do wypłaty zaliczek na poczet przewidywanej dywidendy za dany rok obrotowy, muszą być spełnione łącznie następujące przesłanki:

- w umowie spółki musi być zawarte upoważnienie dla zarządu do wypłaty wspólnikom zaliczek na poczet dywidendy;

- spółka musi posiadać środki wystarczające na wypłatę zaliczek na poczet dywidendy;

- sprawozdanie finansowe za poprzedni rok obrotowy musi być zatwierdzone;

- sprawozdanie finansowe za poprzedni rok obrotowy musi wykazywać zysk;

- w spółce, od końca poprzedniego roku obrotowego do dnia podjęcia przez zarząd uchwały o wypłacie zaliczek na poczet dywidendy, musi występować zysk.

Trzeba pamiętać, że decyzja o wypłacie zaliczek na poczet przewidywanej dywidendy jest decyzją zarządu i w przypadku zarządu wieloosobowego wymaga podjęcia przez zarząd uchwały. W przypadku zarządu jednoosobowego, wystarczające jest oświadczenie jedynego członka zarządu, jako że samodzielnie prowadzi on sprawy spółki.

Ponadto, przy wypłacie zaliczek na poczet dywidendy, zarząd ograniczony jest art. 195 § 1 k.s.h. – zaliczki mogą stanowić najwyżej połowę zysku osiągniętego od końca poprzedniego roku obrotowego, powiększonego o kapitały rezerwowe utworzone z zysku, którymi w celu wypłaty zaliczek może dysponować zarząd, oraz pomniejszonego o niepokryte straty i udziały własne.

Jakkolwiek w chwili podejmowania przez zarząd decyzji o wypłacie zaliczek na poczet dywidendy sytuacja majątkowa spółki może pozwalać na wypłatę i nie stanowić zagrożenia dla prognozowanego na koniec roku obrotowego zysku, to jednak po wypłacie zaliczek może okazać się, że sytuacja spółki uległa pogorszeniu na tyle, że sprawozdanie finansowe za rok obrotowy nie wykaże zysku. Pamiętać przy tym należy, że zaliczka jest świadczeniem na poczet dywidendy i podlega rozliczeniu z dywidendą za dany rok obrotowy. Jeśli natomiast w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością na koniec roku obrotowego, w którym doszło do wypłaty zaliczek na poczet dywidendy, zysk nie wystąpi lub też nie będzie kwoty, która zgodnie z art. 192 k.s.h. będzie mogła zostać przeznaczona do podziału między wspólników, to nie będzie punktu odniesienia (odpowiednich wartości) do rozliczenia zaliczek.

Były kontrowersje...

Kwestia rozliczenia zaliczek na poczet dywidendy w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w sytuacji, gdy okaże się, że sprawozdanie finansowe za rok obrotowy, w którym doszło do wypłaty, nie wykazuje zysku, od dawna była przedmiotem kontrowersji. Do niedawna zagadnienie to nie było wprost uregulowane w przepisach. Od 1 marca 2019 r. obowiązuje jednak nowy art. 195 § 11 k.s.h., który – z założenia – miał przesądzić kwestię rozliczenia zaliczek na poczet dywidendy w sytuacji, gdy po zakończeniu roku obrotowego okaże się, że w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością nie wystąpi zysk. Czy jednak założenie to udało się ustawodawcy zrealizować?

... jest zmiana przepisów

Zgodnie z art. 195 § 11 k.s.h., który został dodany przez art. 18 pkt 5 ustawy z 9 listopada 2018 r. o zmianie niektórych ustaw w celu wprowadzenia uproszczeń dla przedsiębiorców w prawie podatkowym i gospodarczym (DzU z 2018 r., poz. 2244) i obowiązuje od 1 marca 2019 r., w przypadku, gdy w danym roku obrotowym zaliczka na poczet dywidendy została wypłacona wspólnikom, a spółka z ograniczoną odpowiedzialnością odnotowała stratę albo osiągnęła zysk w wysokości mniejszej od wypłaconych zaliczek, wspólnicy zwracają zaliczki:

1) w całości – w przypadku odnotowania straty;

2) w części odpowiadającej wysokości przekraczającej zysk przypadający wspólnikowi za dany rok obrotowy – w przypadku osiągnięcia zysku w wysokości mniejszej od wypłaconych zaliczek na poczet przewidywanej dywidendy.

Sytuację, w której spółka z ograniczoną odpowiedzialnością wypłaciła zaliczki na poczet dywidendy, a po sporządzeniu sprawozdania finansowego za dany rok obrotowy okazało się, że zysk nie wystąpił, reguluje pkt 1 art. 195 § 11 k.s.h., który wprost przewiduje, że w sytuacji wykazania straty w sprawozdaniu finansowym za rok obrotowy, w którym zaliczki na poczet dywidendy zostały wypłacone, wspólnik jest zobowiązany do zwrotu pobranej zaliczki w całości.

Nie udało się rozwiązać wszystkich problemów

Trzeba jednak zwrócić uwagę, że wystąpienie straty za rok obrotowy nie przekreśla jeszcze możliwości wypłaty dywidendy na rzecz wspólników. Może zdarzyć się, że spółka z ograniczoną odpowiedzialnością wprawdzie nie posiada zysku za zakończony rok obrotowy, ale dysponuje tzw. funduszami dywidendowymi ze skumulowanych zysków z lat ubiegłych. Jak wynika z art. 192 k.s.h., przy kalkulacji tzw. sumy dywidendowej, tj. maksymalnej kwoty, która może zostać przeznaczona do wypłaty na rzecz wspólników uchwałą zwyczajnego zgromadzenia wspólników, bierze się pod uwagę niepodzielone zyski z lat ubiegłych oraz kwoty przeniesione z utworzonych z zysku kapitałów zapasowego i rezerwowych, które mogą być przeznaczone do podziału. Przepis art. 159 § 11 pkt 1 k.s.h. nie pozostawia natomiast wątpliwości co do tego, że wspólnik powinien zaliczkę na poczet dywidendy w całości zwrócić, jeśli okaże się, że w roku obrotowym, w którym spółka wypłaciła zaliczkę na poczet dywidendy, wystąpiła strata. W tym stanie rzeczy, rozliczenie zaliczki na poczet dywidendy z kwotą dywidendy pochodzącą z innych źródeł niż zysk za ostatni rok obrotowy (tj. z niepodzielonych zysków z lat ubiegłych lub kwot przeniesionych z utworzonych z zysku kapitałów zapasowego, które mogą być przeznaczone do podziału), nie będzie mogło nastąpić w uchwale zwyczajnego zgromadzenia wspólników w sprawie podziału zysku. Zarząd spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, który będzie odpowiedzialny za wypłatę uchwalonej dywidendy, może jednak pomniejszyć ją o kwotę pobranych przez wspólnika w danym roku obrotowym zaliczek. Zarząd może bowiem dokonać jednostronnego potrącenia.

Idea wprowadzenia art. 195 § 11 k.s.h. była słuszna, jednak nie sposób odnieść wrażenia, że ustawodawcy nie udało się rozwiać wszelkich wątpliwości dotyczących rozliczenia zaliczek na poczet dywidendy w razie gdy po zakończeniu roku obrotowego okaże się, że w spółce wystąpiła strata. Przyczyną tego stanu rzeczy jest pominięcie w art. 195 § 11 k.s.h. okoliczności, że do kalkulacji sumy dywidendowej brany jest pod uwagę nie tylko zysk za ostatni rok obrotowy.

W razie sprzedaży udziałów

W kontekście art. 195 § 11 k.s.h. trzeba jeszcze zwrócić uwagę na jedną kwestię. Dywidenda (podobnie zresztą jak zaliczka na poczet dywidendy) jest prawem udziałowym i jako taka jest związana z posiadanymi udziałami, a nie z osobą wspólnika. Może się okazać, że inny podmiot otrzymał zaliczkę na poczet dywidendy, a inny będzie miał obowiązek jej zwrotu na podstawie art. 195 § 11 k.s.h. Taka sytuacja będzie miała miejsce, jeśli po dniu wypłaty zaliczki na poczet dywidendy dojdzie do zbycia (np. sprzedaży) udziałów. Kwestia wypłaconych zaliczek na poczet dywidendy powinna więc być brana pod uwagę podczas negocjacji między zbywcą a nabywcą udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością.

Spółka akcyjna

Przesłanki wypłaty zaliczki na poczet dywidendy w spółce akcyjnej określa art. 349 k.s.h. Są one zasadniczo zbieżne z warunkami wypłaty zaliczek na poczet dywidendy w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, z tym że w spółce akcyjnej wypłata zaliczek na poczet dywidendy wymaga dodatkowo zgody rady nadzorczej.

Co ciekawe, nowelizując k.s.h. w zakresie zwrotu zaliczek, ustawodawca nie wprowadził regulacji analogicznej do art. 195 § 11 k.s.h., obowiązującej dla sp. z o.o., w odniesieniu do spółki akcyjnej. Oznacza to, że rozliczenie w spółce akcyjnej zaliczki na poczet dywidendy w sytuacji, gdy sprawozdanie finansowe za rok obrotowy, w którym doszło do wypłaty, nie będzie wykazywało zysku, nadal jest pozbawione wyraźnej podstawy prawnej. Bardzo ostrożnie należy przyjmować stosowanie – nawet per analogiam – art. 195 § 11 k.s.h. do spółki akcyjnej, skoro ten przepis dotyczy zupełnie innego typu spółki.

Czy zatem akcjonariusz ma obowiązek zwrotu wypłaconej zaliczki na poczet dywidendy w sytuacji, gdy sprawozdanie finansowe za rok obrotowy, w którym doszło do wypłaty, wykazuje stratę? I gdzie ewentualnie poszukiwać źródła takiego obowiązku dla akcjonariusza?

Do rozważenia

Wydaje się, że należy odróżnić dwie sytuacje:

- pierwszą, gdy sprawozdanie finansowe za rok obrotowy, w którym doszło do wypłaty zaliczki na poczet dywidendy, wykazuje stratę, a spółka albo nie posiada innych składników do budowy sumy dywidendowej określonych w art. 348 § 1 k.s.h., albo nie będzie ich przeznaczała na wypłatę dywidendy w danym roku obrotowym oraz

- drugą, gdzie wprawdzie wystąpiła strata za rok obrotowy, w którym doszło do wypłaty zaliczki na poczet dywidendy, ale jednocześnie spółka posiada inne składniki budowy sumy dywidendowej określone w art. 348 § 1 k.s.h., które uchwałą zwyczajnego walnego zgromadzenia zostaną przeznaczone na wypłatę dywidendy.

W pierwszym przypadku akcjonariusz – podobnie jak wspólnik spółki z o.o. – powinien zwrócić spółce kwoty pobrane tytułem zaliczki na poczet dywidendy. Istotą zaliczki na poczet dywidendy jest jej zwrotny charakter. Dodatkowo, w spółkach kapitałowych rozliczenie zaliczki na poczet dywidendy powinno nastąpić co roku, skoro – jak wynika z art. 349 § 1 k.s.h. – jest to zaliczka na poczet przewidywanej dywidendy na koniec (danego) roku obrotowego. Obowiązek zwrotu zaliczek na poczet dywidendy nie powinien być „rolowany" na kolejne lata obrotowe, w których być może wystąpi zysk.

Bezpodstawne wzbogacenie

Wydaje się, że źródła obowiązku zwrotu zaliczek na poczet dywidendy przez akcjonariusza należy poszukiwać w przepisach k.c. o bezpodstawnym wzbogaceniu. Jeśli wypłata zaliczek na poczet dywidendy była zgodna z przepisami k.s.h. i postanowieniami statutu spółki, spółka nie będzie mogła żądać zwrotu na podstawie art. 350 k.s.h. Sytuację, w której doszło do wypłaty legalnej zaliczki na poczet dywidendy, a następnie sprawozdanie finansowe za rok obrotowy nie wykazało zysku, należy rozpatrywać w kategorii nienależnego świadczenia po stronie akcjonariusza, jako że z uwagi na brak dywidendy (zysku do wypłaty) odpadła podstawa prawna świadczenia (art. 410 § 2 k.c.). Wówczas, na podstawie art. 405 w zw. z art. 410 § 1 k.c. w zw. z art. 2 k.s.h., spółka będzie mogła dochodzić od akcjonariusza zwrotu zaliczki na poczet dywidendy. Rozwiązanie to jednak ma ten mankament, że akcjonariusz może twierdzić, iż wszystkie kwoty otrzymane od spółki tytułem zaliczki na poczet dywidendy już wydatkował, a zatem w sytuacji wystąpienia przez spółkę z roszczeniem o zwrot nie jest już wzbogacony. Wówczas obowiązek zwrotu pobranych zaliczek wygaśnie (art. 409 w zw. z art. 410 § 1 k.c.).

W drugiej sytuacji – jeśli dojdzie do wypłaty dywidendy z innych źródeł niż zysk z roku obrotowego, w którym były wypłacane zaliczki na poczet dywidendy, to – nawet jeśli sprawozdanie finansowe za rok obrotowy będzie wykazywało stratę – zaliczki na poczet dywidendy zostaną rozliczone z uchwaloną dywidendą. Wobec braku wyraźnej podstawy prawnej dla zwrotu zaliczek na poczet dywidendy w spółce akcyjnej, rekomendować należy uregulowanie tej kwestii w statucie.

podstawa prawna: ustawa z 15 września 2000 r. – Kodeksu spółek handlowych (tekst jedn. DzU z 2019 r., poz. 505 ze zm.

Karolina Tobolska-Grela, radca prawny, Senior Associate, Grupa UHY ECA