Co do zasady podatnicy dobrowolnie wpłacają należności na rachunek bankowy właściwego organu podatkowego. Jeśli pojawia się spór co do wysokości zobowiązania, to właściwy organ prowadzi z udziałem podatnika postępowanie, w ramach którego ustala (w przypadku decyzji kreującej zobowiązanie) lub określa wymiar podatku.

Na tej podstawie podatnik zobowiązany jest do ewentualnej jego zapłaty. Gdy nie ureguluje go dobrowolnie, organy skarbowe mogą przeprowadzić względem niego postępowanie egzekucyjne (aby odzyskać należność publicznoprawną).

Na wszelki wypadek

Niekiedy organy podatkowe mogą już w toku prowadzonego postępowania zająć rachunek bankowy podatnika w celu zabezpieczenia przyszłych należności fiskalnych. Następuje to zatem jeszcze przed wydaniem prawomocnej decyzji podatkowej. Celem postępowania zabezpieczającego jest bowiem zagwarantowanie zaspokojenia należności publicznych z majątku podatnika w przyszłości (a nie ich egzekucja). Takie uprawnienie organów podatkowych wynika z art. 33 § 1 ordynacji podatkowej (dalej op).

Ustawowe przesłanki

Zgodnie z art. 33 § 1 ordynacji podatkowej zobowiązanie podatkowe przed terminem płatności może być zabezpieczone na majątku podatnika, a w przypadku osób pozostających w związku małżeńskim także na majątku wspólnym, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że nie zostanie ono wykonane, a w szczególności gdy podatnik trwale nie uiszcza wymagalnych zobowiązań o charakterze publicznoprawnym lub dokonuje czynności polegających na zbywaniu majątku, które mogą utrudnić lub udaremnić egzekucję.

W przypadku zabezpieczenia na majątku wspólnym małżonków art. 29 § 2 stosuje się odpowiednio (przepis ten reguluje skutki ograniczenia, zniesienia, wyłączenia lub ustania wspólności majątkowej).

Zabezpieczenie następuje na podstawie decyzji zabezpieczającej wydanej przez organ egzekucyjny, określony zgodnie z przepisami o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Co do zasady będzie to naczelnik właściwego miejscowo urzędu skarbowego. Wydanie decyzji zabezpieczającej musi poprzedzić wniosek wierzyciela, którym również zasadniczo jest naczelnik urzędu skarbowego. Wniosek taki może złożyć także dyrektor urzędu kontroli skarbowej, jeśli to on prowadzi postępowanie kontrolne.

Złożenie wniosku przez uprawniony organ powoduje wszczęcie postępowania w sprawie wydania decyzji zabezpieczającej.

Trzeba sprawdzić warunki

Na tym etapie organ egzekucyjny zobowiązany jest ustalić, czy występują przesłanki umożliwiające dokonanie zabezpieczenia. Przede wszystkim musi ocenić, czy istnieje uzasadniona obawa, że zobowiązanie podatkowe nie zostanie w przyszłości zrealizowane.

Jak wskazał Wojewódzki Sąd Administracyjny w Gdańsku w wyroku z 21 grudnia 2011 r. (I SA/Gd 1011/11), „uzasadniona obawa to taka, która ma swoje źródło w obiektywnie stwierdzonym stanie faktycznym sprawy, jednakże ocena, czy zaistniała ona w konkretnym przypadku, pozostawiona została do uznania organu podatkowego”. Ustawodawca przykładowo wskazał, że przyczyną uzasadniającą dokonanie zabezpieczenia jest trwałe nieuiszczanie wymagalnych zobowiązań o charakterze publicznoprawnym lub zbywanie majątku.

W ocenie WSA w Bydgoszczy (wyrok z 16 listopada z 2011 r., I SA/ Bd 724/11) „wymienienie w art. 33 § 1 op okoliczności uzasadniających obawę niewykonania zobowiązania ma takie znaczenie, że sam ustawodawca uznał, że w każdym wypadku ich wystąpienia spełniona jest przesłanka dokonania zabezpieczenia. Sam już zatem fakt wystąpienia którejś z okoliczności wskazanych w tym przepisie świadczy o tym, że zachodzi obawa niewykonania zobowiązania”.

Decyzja musi wskazywać kwotę

Zabezpieczenie w toku postępowania podatkowego lub kontroli podatkowej następuje na podstawie wydanej przez organ egzekucyjny decyzji zabezpieczającej. Określa się w niej przybliżoną kwotę zobowiązania podatkowego (w przypadku zabezpieczenia przyszłej decyzji ustalającej wysokość podatku np. dotyczącej nieujawnionych źródeł przychodów).

Jeżeli przedmiotem postępowania jest określenie wysokości zobowiązania podatkowego (np. w sytuacji stosowania przez podatnika nieprawidłowych stawek VAT), decyzja zabezpieczająca powinna ponadto wskazywać przybliżoną kwotę odsetek od zaległości podatkowej.

Niezbędny materiał dowodowy

Ustawodawca nakazał, aby przy wydaniu decyzji zabezpieczającej organ opierał się na danych, którymi dysponuje w związku z prowadzonym postępowaniem podatkowym. Oznacza to, że decyzja ta nie może zostać wydana na początku postępowania podatkowego, przed zgromadzeniem przez organ choćby wstępnego materiału dowodowego w sprawie. W praktyce materiałem bazowym będą dane zebrane przez organ podatkowy w trakcie kontroli podatkowej lub postępowania kontrolnego.

Postępowanie w sprawie wydania decyzji zabezpieczającej ma charakter pomocniczy względem postępowania podatkowego.

Trzeba przestrzegać reguł

Nie oznacza to jednak, że nie obowiązują w nim ogólne reguły postępowania podatkowego. Zgodnie z art. 200 § 2 pkt 2 op w sprawach zabezpieczenia nie wyznacza się stronie siedmiodniowego terminu do zapoznania się z zebranym w sprawie materiałem dowodowym. Wnioskując a contrario, należy więc dojść do wniosku, że w pozostałym zakresie przepisy działu IV ordynacji (tj. dotyczącego postępowania podatkowego) powinny znaleźć zastosowanie także w postępowaniu zabezpieczającym.

Organ podatkowy powinien zatem postanowieniem wszcząć postępowanie w sprawie wydania decyzji zabezpieczającej i poinformować o tym podatnika. Prowadzący postępowanie ma również obowiązek wydać odpowiednie postanowienia procesowe, np. o włączeniu materiału dowodowego z innego postępowania.

Decyzja zabezpieczająca musi spełniać oprócz wymogów wskazanych w art. 33 § 4 op również generalne wytyczne określone w art. 210 op. Szczególnie istotne jest wskazanie przez organ podatkowy faktów, które stały się podstawą ustalenia kwoty zabezpieczenia. Od decyzji zabezpieczającej, tak jak od każdej innej, służy odwołanie do właściwego organu nadrzędnego.

Decyzja wydana w II instancji podlega kontroli sprawowanej przez sądy administracyjne. Jak słusznie zauważył WSA we Wrocławiu w wyroku z 1 grudnia 2010 r. (I SA/Wr 1204/10), „określenie kwoty zobowiązania oraz odsetek podlega kontroli, a zatem organ winien w uzasadnieniu decyzji wskazać dowody, na podstawie których przyjął dla celów zabezpieczenia przybliżoną podstawę opodatkowania, jak również sposób wyliczenia przybliżonej kwoty zobowiązania oraz odsetek”.

Natychmiastowy rygor wykonalności

Zgodnie z art. 239c op decyzja zabezpieczająca ma rygor wykonalności z mocy prawa. Oznacza to, że od razu po doręczeniu stanowi podstawę do podejmowania przez organy egzekucyjne działań związanych z zabezpieczeniem zobowiązania. Przede wszystkim będzie to wydanie przez wierzyciela (którym jest odpowiedni organ podatkowy) zarządzenia zabezpieczenia.

Opierając się na nim, organ przeprowadza czynności zabezpieczające, np. zajęcie rachunku bankowego podatnika. Są one wykonywane, nawet gdy podatnik złoży odwołanie. Podatnik musi się więc pogodzić z faktem, że w czasie oczekiwania na rozpatrzenie odwołania nie będzie mógł swobodnie dysponować swoim majątkiem.

Skarga nie zawsze możliwa

Decyzja zabezpieczająca wygasa z mocy prawa z chwilą doręczenia decyzji określającej wysokość zobowiązania podatkowego lub z upływem 14 dni od dnia doręczenia stronie decyzji ustalającej kwotę zobowiązania. W ten sposób decyzja zabezpieczająca zostaje trwale wyeliminowana z obrotu prawnego. Jeżeli stanie się tak po złożeniu przez stronę odwołania, to postępowanie w tym przedmiocie powinno zostać umorzone. Potwierdza to uchwała Naczelnego Sądu Administracyjnego z 24 października 2011 r. (I FPS 1/11).

Czytamy w niej, że „wygaśnięcie decyzji o zabezpieczeniu na podstawie art. 33a § 1 pkt 2 i 3 op powoduje bezprzedmiotowość postępowania odwoławczego dotyczącego tej decyzji i konieczność zastosowania art. 233 § 1 pkt 3 tej ustawy”. Zatem podatkowy organ drugiej instancji nie może merytorycznie rozpoznać odwołania.

Podatnicy pozostają w takim przypadku de facto bez możliwości poddania sprawy zbadaniu przez organ nadrzędny, a także ewentualnej późniejszej kontroli sądowej.Odmiennie przedstawia się sytuacja, gdy organ II instancji zdąży rozpoznać odwołanie i wydać decyzję. Wtedy kontroli sądowej podlega decyzja tego organu, bowiem wygasa wyłącznie decyzja wydana w I instancji.

Jak podkreślił NSA w wyroku z 24 listopada 2010 r. (II FSK 1257/09), „wygaśnięcie decyzji o zabezpieczeniu, nawet gdy następuje z mocy prawa w warunkach wskazanych w art. 33a § 1 op nie powoduje, że strona nie ma możliwości poddania tej decyzji kontroli sądu administracyjnego, bowiem nie może być tak, iż rozstrzygnięcia, a następnie działania organów podatkowych podejmowane w stosunku do podatnika mogą być pozbawione tej kontroli pod względem ich zgodności z prawem”. Zatem na decyzję organu II instancji w sprawie decyzji zabezpieczającej przysługuje stronie skarga do sądu administracyjnego.